ЁЯП░рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा – Nagara, Dravida, Vesara, рдк्рд░рдоुрдЦ рдоंрджिрд░ рд╡ рдХрд▓ा рд╢ैрд▓िрдпाँ || Early Medieval Temple Architecture Notes in Hindi | (UPSC/PCS/RO-ARO/All One Day Exam)

ЁЯП░рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा – Nagara, Dravida, Vesara, рдк्рд░рдоुрдЦ рдоंрджिрд░ рд╡ рдХрд▓ा рд╢ैрд▓िрдпाँ || Early Medieval Temple Architecture Notes in Hindi | (UPSC/PCS/RO-ARO/All One Day Exam)

0
ЁЯЫХ Noble Exam City
India's No. 1 Study Material Website – Smart Preparation, Sure Selection
Early Medieval Temple Architecture & Art7️⃣ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा (рдиाрдЧрд░, рдж्рд░рд╡िрдб़, рд╡ेрд╕рд░ рд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╢ैрд▓िрдпाँ)
ЁЯз▒ рдиाрдЧрд░, рдж्рд░рд╡िрдб़, рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓ी, рдЙрдд्рддрд░–рдкूрд░्рд╡–рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╢ैрд▓िрдпाँ, рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा, рднिрдд्рддिрдЪिрдд्рд░ рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддि–рдзрд░्рдо–рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ंрдмंрдз ЁЯУЪ NCERT, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдмोрд░्рдб, NIOS, рдоाрдирдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкुрд╕्рддрдХों рд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдорди्рд╡िрдд рдиोрдЯ्рд╕ (UPSC/State PCS рд╕्рддрд░)
ЁЯУЪ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЕрдз्рдпाрдп 1 : рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд (650–1200 рдИ.) рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा
ЁЯУШ рднाрдЧ – 1 : рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕्рдЯрдбी рдиोрдЯ्рд╕ – рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा (650–1200 рдИ.)
Concept + Map + Art
ЁЯОп UPSC GS–1, рд░ाрдЬ्рдп PCS, RO/ARO, SSC рд╡ Teaching Exams рдХे рд▓िрдП Temple Architecture рдХा рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╕ाрд░

ЁЯзн 1. рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп – рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि

рдЧुрдк्рдд–рдХाрд▓ рдХे рдмाрдж (рд▓рдЧрднрдЧ 7рд╡ीं–12рд╡ीं рд╕рджी) рднाрд░рдд рдоें рдкрдд्рдерд░ рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдоंрджिрд░ рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдмрдирддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рдХी рдЧुрдлा–рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा (рдЕрдЬंрддा, рдПрд▓ोрд░ा рдХी рдЧुрдлाрдПँ) рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдм рднूрдоि рдкрд░ рдЦрдб़े рд╢िрдЦрд░–рдпुрдХ्рдд рдоंрджिрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдордп рдиाрдЧрд░, рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╡ рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓िрдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों (рд░ाрдЬрдкूрдд, рдкाрд▓, рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рдкрд▓्рд▓рд╡, рдЪोрд▓ рдЖрджि) рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдоंрджिрд░–рдХेंрдж्рд░िрдд рдХрд▓ा рдХे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХा рджौрд░ рд╣ै।
  • рдоंрджिрд░ рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдерд▓ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддि, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдкрди्рдирддा рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं।
  • рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдЕрдкрдиे–рдЕрдкрдиे рд╕्рдеाрдкрдд्рдп–рд╢ैрд▓ी, рд╢िрдЦрд░–рд░ूрдк, рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рд╕े рдкрд╣рдЪाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
  • рдпрд╣ рджौрд░ рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдмрдв़рддे рдк्рд░рднाрд╡, рдоंрджिрд░–рджाрди, рднूрдоि–рдЕрдиुрджाрди рдФрд░ рддीрд░्рде–рдкрд░्рдпрдЯрди рд╕े рднी рдЬुрдб़ा рд╣ै।
ЁЯУЭ
Prelims Tip: Temple Architecture = Style (Nagara/Dravida/Vesara) + Region + Dynasty + Famous Temple рд╣рд░ рд╢ैрд▓ी рдХे рд╕ाрде рдЗрди рдЪाрд░ों рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдпाрдж рд░рдЦो рддो рдХोрдИ рднी рдк्рд░рд╢्рди tackle рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

ЁЯПЫ️ 2. рднाрд░рддीрдп рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХी рддीрди рдоुрдЦ्рдп рд╢ैрд▓िрдпाँ

ЁЯЫХ 2.1 рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी (рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп рд╢ैрд▓ी)
  • рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд (рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдмिрд╣ाрд░, рдУрдбिрд╢ा, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдЖрджि)।
  • рд╢िрдЦрд░: рдКँрдЪा, рд╕ीрдзा рдКрдкрд░ рдЙрдарддा рд╣ुрдЖ, рдШुрдоाрд╡рджाрд░ (curvilinear), рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ рдЧोрд▓/рдЪौрдХोрд░ рдпोрдЬрдиा।
  • рдЧрд░्рднрдЧृрд╣ рдХे рд╕ाрдордиे рдоंрдбрдк (рд╕рднाрдоंрдбрдк) рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं।
  • рд╢िрдЦрд░ рдХे рдКрдкрд░ рдЖрдорд▓рдХ рд╡ рдХрд▓рд╢ (рдЕрд░्рдз–рдЧोрд▓ाрдХाрд░ рдлрд▓–рдЬैрд╕ा рд╣िрд╕्рд╕ा рдФрд░ рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рдХрд▓рд╢)।
ЁЯП░ 2.2 рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी (рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рд╢ैрд▓ी)
  • рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд (рддрдоिрд▓рдиाрдбु, рдЖंрдз्рд░, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧ)।
  • рдЧрд░्рднрдЧृрд╣ рдХे рдКрдкрд░ vimana (рдкिрд░ाрдоिрдбрдиुрдоा, рд╕ीрдв़ीрдиुрдоा рдКрдкрд░ рдЪрдв़рддा рд╣ुрдЖ рдЯाрд╡рд░)।
  • рдоंрджिрд░ рдкрд░िрд╕рд░ рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдКँрдЪी рдк्рд░ाрдХाрд░ рджीрд╡ाрд░ рд╕े рдШिрд░ा; рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдкрд░ рднрд╡्рдп рдЧोрдкुрд░рдо (рдКँрдЪा рдж्рд╡ाрд░–рдЯाрд╡рд░)।
  • рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдмाрдж рдХे рд╕рдордп рдоें рдЧोрдкुрд░рдо рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╡िрдоाрдиा рд╕े рднी рдКँрдЪे рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं (рдЪोрд▓ рдХे рдмाрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा)।
⛰️ 2.3 рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓ी (рдоिрд╢्рд░िрдд/рджрдХ्рдХрдиी рд╢ैрд▓ी)
  • рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рджрдХ्рдХрди (рдХрд░्рдиाрдЯрдХ, рдЖंрдз्рд░ рдХा рдХुрдЫ рднाрдЧ; рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдЖрджि)।
  • рдиाрдЧрд░ рд╡ рдж्рд░рд╡िрдб़ – рджोрдиों рдХे рддрдд्рд╡ – рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк।
  • рд╢िрдЦрд░ рдХुрдЫ рдЬрдЧрд╣ рдиाрдЧрд░ рдЬैрд╕ा, рдХрд╣ीं рдж्рд░рд╡िрдб़ рдЬैрд╕ा; plan рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЬрдЯिрд▓, рдмрд╣ुрднुрдЬ рдЖрдХृрддिрдпाँ।
  • рдЦाрд╕рддौрд░ рдкрд░ рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ, рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдХे рдоंрджिрд░ों рдоें рдпрд╣ рд╢ैрд▓ी рджिрдЦрддी рд╣ै।

ЁЯз▒ 3. рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी рд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ूрдк

ЁЯХН 3.1 рдордз्рдп рднाрд░рдд – рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рд╢ैрд▓ी (рдЪंрджेрд▓)
  • рд╕्рдеाрди – рд╡рд░्рддрдоाрди рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рдЪंрджेрд▓ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢)।
  • рдоंрджिрд░ рд╕рдоूрд╣ – рд▓рдЧрднрдЧ 10рд╡ीं–12рд╡ीं рд╕рджी; рд╣िрди्рджू рд╡ рдЬैрди рдоंрджिрд░।
  • рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ – рдКँрдЪा рдкрдЬ़рд▓–рдЬैрд╕ा рд╢िрдЦрд░, рдЕрдиेрдХ рдЙрдк–рд╢िрдЦрд░ (рд╢िрдЦрд░ों рдХा рд╕рдоूрд╣)।
  • рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рд╕ुंрджрд░, рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा – рджेрд╡–рджेрд╡ी, рдЕрдк्рд╕рд░ाрдПँ, рдиृрдд्рдп, рд░рд╕–рджृрд╢्рдп।
ЁЯМК 3.2 рдУрдбिрд╢ा – рдХрд▓िंрдЧ рд╢ैрд▓ी (рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ, рдХोрдгाрд░्рдХ)
  • рд╕्рдерд▓ – рднुрд╡рдиेрд╢्рд╡рд░ (рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ), рдкुрд░ी (рдЬрдЧрди्рдиाрде), рдХोрдгाрд░्рдХ (рд╕ूрд░्рдп рдоंрджिрд░) рдЖрджि।
  • рдоुрдЦ्рдп рднाрдЧ – рджेрдЙрд▓ (рд╢िрдЦрд░ рд╡ाрд▓ा рдЧрд░्рднрдЧृрд╣) + рдЬрдЧрдоोрд╣рди (рдк्рд░ाрд░्рдердиा–рдоंрдбрдк)
  • рд╢िрдЦрд░ рдКँрдЪा, рдеोрдб़ी рдЕрд▓рдЧ рд╡рдХ्рд░рддा, рдкंрдЦुрдб़ी–рдЬैрд╕ा рд░ेрдЦांрдХрди, рдоंрдЪ рдкрд░ рдмрдиा рдоंрджिрд░।
  • рдХोрдгाрд░्рдХ – рд░рде–рдЖрдХाрд░ рдХी рдпोрдЬрдиा (рдмाрдж рдХी рд╕рджी, рдкрд░ рд╢ैрд▓ी рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг)।
ЁЯПЬ️ 3.3 рдкрд╢्рдЪिрдо рднाрд░рдд – рд╕ोрд▓ंрдХी рд╡ рдЕрди्рдп рд╢ैрд▓ी
  • рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рд░ाрдЬрдкूрдд рд╡ рд╕ोрд▓ंрдХी рд╢ाрд╕рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рдоंрджिрд░।
  • рдЙрджाрд╣рд░рдг – рдоोрдбेрд░ा рд╕ूрд░्рдп рдоंрджिрд░ (рдЧुрдЬрд░ाрдд), рджिрд▓рд╡ाрдб़ा рдЬैрди рдоंрджिрд░ (рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू – рдмाрдж рдХा рдкрд░ंрдкрд░ा–рднाрдЧ)
  • рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ – рдмाрд░ीрдХ рдирдХ्рдХाрд╢ी, рдордг्рдбрдк–рдк्рд░рдгाрд▓ी, рд╕्рддंрднों рдкрд░ рд╕ुंрджрд░ рдоूрд░्рддिрдпाँ, рд╕рд╣рд╕्рд░ рд╕्рддंрдн рд╣ॉрд▓ рдЖрджि।
ЁЯза
Map Trick: рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी – рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд; рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो – MP (рдЪंрджेрд▓); рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ/рдХोрдгाрд░्рдХ – рдУрдбिрд╢ा; рдоोрдбेрд░ा – рдЧुрдЬрд░ाрдд। рдЪाрд░ों рдХो India map рдкрд░ mark рдХрд░рдХे рдПрдХ рдмाрд░ рдЦुрдж rough sketch рдмрдиा рд▓ो।

ЁЯП░ 4. рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी – рдкрд▓्рд▓рд╡ рд╕े рдЪोрд▓ рддрдХ

ЁЯПЦ️ 4.1 рдкрд▓्рд▓рд╡ – рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ
  • рд╕्рдеाрди – рдорд╣ाрдмрд▓ीрдкुрд░рдо (рдордорд▓्рд▓рдкुрд░рдо), рдХांрдЪीрдкुрд░рдо рдЖрджि।
  • рдкрд╣рд▓े рдЧुрдлा–рдоंрджिрд░, рдлिрд░ рд░рде–рдоंрджिрд░ (рдоोрдиोрд▓िрдеिрдХ) – рдкाँрдЪ рд░рде рдк्рд░рд╕िрдж्рдз।
  • рд╢ोрд░ рдоंрджिрд░ – рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рдЦрдб़ा рдкрдд्рдерд░ рдХा рдоंрджिрд░, рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг।
ЁЯФе 4.2 рдЪोрд▓ – рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी
  • рддंрдЬाрд╡ुрд░ рдХा рдмृрд╣рджेрд╢्рд╡рд░ рдоंрджिрд░ – рдКँрдЪा рд╢िрдЦрд░ (рд╡िрдоाрди), рд╡िрд╢ाрд▓ рдк्рд░ांрдЧрдг, рдШेрд░ा–рджीрд╡ाрд░।
  • рдЧ्рд░ेрдиाрдЗрдЯ рдкрдд्рдерд░ рдкрд░ рд╕ुंрджрд░ рдирдХ्рдХाрд╢ी, рдирдЯрд░ाрдЬ рд╡ рд╢िрд╡–рдоूрд░्рддि рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि।
  • рдЪोрд▓–рдХाрд▓ рдоें рдоंрджिрд░ рд╕िрд░्рдл рдкूрдЬा–рд╕्рдерд▓ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рднी।
ЁЯЪк 4.3 рдЧोрдкुрд░рдо рд╡ рдоंрджिрд░–рдирдЧрд░
  • рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЧोрдкुрд░рдо (рдКँрдЪी рдк्рд░ाрдХाрд░–рдж्рд╡ाрд░) рдоुрдЦ्рдп рдкрд╣рдЪाрди рдмрдирддा рд╣ै।
  • рдоंрджिрд░–рдирдЧрд░ (Temple Town) – рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмाрдЬाрд░, рд╢िрд▓्рдкी–рдмрд╕्рддिрдпाँ, рддाрд▓ाрдм рдЖрджि।
  • рдоंрджिрд░ рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдХे рд╕ाрде–рд╕ाрде рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рднрдХ्рддि–рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдЙрди्рдирдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

⛰️ 5. рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓ी – рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ, рд╣ोрдпрд╕рд▓

ЁЯки 5.1 рдЪाрд▓ुрдХ्рдп рд╡ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ
  • рдмाрджाрдоी, рдРрд╣ोрд▓े, рдкрдЯ्рдЯрдбрдХрд▓ – рдЪाрд▓ुрдХ्рдп рдХाрд▓ीрди рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣।
  • рдХुрдЫ рдоंрджिрд░ рдиाрдЧрд░–рдк्рд░рднाрд╡िрдд, рдХुрдЫ рдж्рд░рд╡िрдб़–рдк्рд░рднाрд╡िрдд – рдЗрд╕рд▓िрдП рдоिрд╢्рд░िрдд рд╡ेрд╕рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рдПрд▓ोрд░ा рдХा рдХैрд▓ाрд╢ рдоंрджिрд░ (рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ) – рдПрдХ рд╣ी рдЪрдЯ्рдЯाрди рдХो рдХाрдЯрдХрд░ рдкूрд░े рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг।
ЁЯТО 5.2 рд╣ोрдпрд╕рд▓ – рдирдХ्рдХाрд╢ी–рдк्рд░рдзाрди рд╢ैрд▓ी
  • рдмेрд▓ूрд░, рд╣рд▓ेрдмीрдбु (рдХрд░्рдиाрдЯрдХ) – рдЬрдЯिрд▓ рдпोрдЬрдиा, рддाрд░ा–рдЖрдХाрд░ (star–shaped) рдоंрдЪ।
  • рдкрдд्рдерд░ (soapstone) рдкрд░ рдмाрд░ीрдХ, рдЬाрд▓ी–рдЬैрд╕ी рдирдХ्рдХाрд╢ी – рджेрд╡–рджेрд╡ी, рдирд░्рддрдХ, рдкрд╢ु–рдкрдХ्рд╖ी।
  • рдоंрджिрд░ рдмाрд╣рд░ рд╕े рдмेрд╣рдж рд╕рдЬाрд╡рдЯी, рджीрд╡ाрд░ें рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рд╕े рдкूрд░ी рднрд░ рдЬाрддी рд╣ैं।
ЁЯзм 5.3 рд╡ेрд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди
  • рдиाрдЧрд░ + рдж्рд░рд╡िрдб़ – рджोрдиों рдХा рдоिрд╢्рд░рдг, рдпोрдЬрдиाрдПँ рд╡िрд╡िрдз।
  • рджрдХ्рдХрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों – рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ, рд╣ोрдпрд╕рд▓ – рд╕े рдЬुрдб़ी рд╢ैрд▓ी।
  • Prelims рдоें рдк्рд░рд╢्рди рдЕрдХ्рд╕рд░ “рдХौрди–рд╕ा рдоंрджिрд░ рдХिрд╕ рд╢ैрд▓ी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै” рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд।

ЁЯОи 6. рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХी рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рд╡ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा

ЁЯЧ┐ 6.1 рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा – рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ
  • рджेрд╡–рджेрд╡ी, рдЕрд╡рддाрд░, рдпрдХ्рд╖–рдпрдХ्рд╖ी, рдЕрдк्рд╕рд░ाрдПँ, рдиृрдд्рдп–рдоुрдж्рд░ाрдПँ – рдЙрдЪ्рдЪ finesse рдХे рд╕ाрде।
  • рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो, рдХोрдгाрд░्рдХ, рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдоंрджिрд░ – рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╡ рднрд╡्рдп рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг।
  • рдоूрд░्рддिрдпाँ рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди, рд▓ोрдХ–рджृрд╢्рдп, рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рдпुрдж्рдз рднी рджिрдЦाрддी рд╣ैं।
ЁЯЦМ️ 6.2 рднिрдд्рддिрдЪिрдд्рд░ (Wall Paintings)
  • рдЕрдЬंрддा рдХे рдмाрдж рднी рдХुрдЫ рдоंрджिрд░–рдЧुрдлाрдУं рд╡ рдордаों рдоें рднिрдд्рддिрдЪिрдд्рд░ рдкрд░ंрдкрд░ा рдЬाрд░ी।
  • рджрдХ्рд╖िрдг рд╡ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдоंрджिрд░–рджीрд╡ाрд░ों рдФрд░ рдордаों рдоें рд░ंрдЧीрди рдЪिрдд्рд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
  • рдХрдИ рдЪिрдд्рд░ों рдоें рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдПँ, рдмौрдж्рдз–рдЬैрди рдХрдеाрдПँ рд╡ рд░ाрдЬрджрд░рдмाрд░ рдХे рджृрд╢्рдп।
ЁЯУМ 6.3 рдоंрджिрд░–рдХрд▓ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп
  • рдзाрд░्рдоिрдХ–рдЖрд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо।
  • рд░ाрдЬाрдУं рдХी рд╢рдХ्рддि, рд╕рдоृрдж्рдзि рд╡ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ–рднूрдоिрдХा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рдиा।
  • рд▓ोрдХ–рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рджृрд╢्рдп–рд╢िрдХ्рд╖ा – рдХрдеाрдПँ, рдЖрджрд░्рд╢, рдиैрддिрдХ рд╕ंрджेрд╢।

⚖️ 7. рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп, рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рд╡ рд╕рдоाрдЬ – рд╕ंрдмंрдз

ЁЯСС 7.1 рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рд╡ рд╡ैрдзрддा
  • рдоंрджिрд░–рдиिрд░्рдоाрдг – рд░ाрдЬा рдХे рд▓िрдП рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ैрдзрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо।
  • рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦों рдоें рд░ाрдЬाрдУं рдХो “рдзрд░्рдо–рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ, рджेрд╡–рднрдХ्рдд, рджाрддा” рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рднрд╡्рдп рдоंрджिрд░ = рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдк्рд░рддीрдХ (рдЬैрд╕े рддंрдЬाрд╡ुрд░, рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो)।
ЁЯСе 7.2 рд╕рдоाрдЬ рд╡ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
  • рдоंрджिрд░ों рдХे рдЖрд╕–рдкाрд╕ рдмाрдЬाрд░, рд╢िрд▓्рдкी–рдмрд╕्рддिрдпाँ, рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп, рдорда, рднोрдЬрди–рд╢ाрд▓ाрдПँ।
  • рдоंрджिрд░ = рд░ोрдЬ़рдЧाрд░–рдХेंрдж्рд░ – рдкुрдЬाрд░ी, рдирд░्рддрдХी, рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮ, рдХाрд░ीрдЧрд░, рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЬुрдб़ी।
  • рднूрдоि–рдЕрдиुрджाрди рд╡ рджाрди рд╕े рдоंрджिрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╡्рдпाрдкрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди।
ЁЯХЙ️ 7.3 рднрдХ्рддि рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░
  • рдоंрджिрд░ рднрдХ्рддि–рдХाрд╡्рдп, рдХीрд░्рддрди, рдиृрдд्рдп, рдЙрдд्рд╕рд╡ рдХे рдХेंрдж्рд░ – рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рд╕ीрдзा рдЬुрдб़ाрд╡।
  • рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕्рддुрддि–рдХाрд╡्рдп (рдЕрд▓рд╡ाрд░, рдирдпрдиाрд░, рдЖрджि) рдоंрджिрд░ों рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╡िрдХрд╕िрдд।
  • рдоंрджिрд░–рдпाрдд्рд░ा, рдоेрд▓ा, рдд्рдпौрд╣ाрд░ рд╕े рджूрд░–рджूрд░ рддрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдкрд░्рдХ।
ЁЯза
Mains рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖–рд▓ाрдЗрди:
“рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдоंрджिрд░ рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЗрдоाрд░рддें рдирд╣ीं рдеे, рдмрд▓्рдХि рд░ाрдЬрдиीрддि, рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдХрд▓ा – рдЪाрд░ों рдХे рд╕ंрдЧрдо–рд╕्рдерд▓ рдеे; рдЬрд╣ाँ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп–рд╢ैрд▓ी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рддрдХ, рд╣рд░ рддрдд्рд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдкрд╣рдЪाрди рд╡ рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдк्рд░рддीрдХ рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░рддा рд╣ै।”
рднाрдЧ – 2 : рдд्рд╡рд░िрдд рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि – рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा
3–4 Min Revision
Nagara–Dravida–Vesara + рдк्рд░рдоुрдЦ рдоंрджिрд░ + Dynasty – рд╕рдм рдПрдХ рдЬрдЧрд╣
ЁЯЫХ 1. рддीрди рдоुрдЦ्рдп рд╢ैрд▓िрдпाँ
  • рдиाрдЧрд░ – рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд, рдШुрдоाрд╡рджाрд░ рд╢िрдЦрд░, рдЖрдорд▓рдХ–рдХрд▓рд╢।
  • рдж्рд░рд╡िрдб़ – рджрдХ्рд╖िрдг, рдкिрд░ाрдоिрдбрдиुрдоा vimana, рдЧोрдкुрд░рдо।
  • рд╡ेрд╕рд░ – рджрдХ्рдХрди, рджोрдиों рдХा рдоिрд╢्рд░рдг।
Nagara Dravida Vesara
ЁЯз▒ 2. рдиाрдЧрд░ – рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡ рдЙрджाрд╣рд░рдг
  • рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो (рдЪंрджेрд▓), рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ/рдХोрдгाрд░्рдХ (рдУрдбिрд╢ा), рдоोрдбेрд░ा (рдЧुрдЬрд░ाрдд)।
  • рдКँрдЪा рд╢ikhрд░, рдЕрдиेрдХ рдЙрдк–рд╢िрдЦрд░, рд╕рдоृрдж्рдз рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा।
Khajuraho Lingaraj
ЁЯП░ 3. рдж्рд░рд╡िрдб़ – рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡ рдЙрджाрд╣рд░рдг
  • рдорд╣ाрдмрд▓ीрдкुрд░рдо (рдкрд▓्рд▓рд╡), рддंрдЬाрд╡ुрд░ рдмृрд╣рджेрд╢्рд╡рд░ (рдЪोрд▓)।
  • рд╡िрдоाрди + рдЧोрдкुрд░рдо + рдк्рд░ाрдХाрд░ (рдШेрд░ा рджीрд╡ाрд░)।
Tanjavur Mahabalipuram
⛰️ 4. рд╡ेрд╕рд░ – рджрдХ्рдХрди
  • рдмाрджाрдоी, рдРрд╣ोрд▓े, рдкрдЯ्рдЯрдбрдХрд▓ (рдЪाрд▓ुрдХ्рдп); рдХैрд▓ाрд╢, рдПрд▓ोрд░ा (рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ)।
  • рдиाрдЧрд░ + рдж्рд░рд╡िрдб़ рдоिрд╢्рд░рдг, рдЬрдЯिрд▓ рдпोрдЬрдиा।
Aihole Ellora Kailash
ЁЯОи 5. рдХрд▓ा – рдоूрд░्рддि рд╡ рдЪिрдд्рд░
  • рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो, рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдоंрджिрд░ – рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा।
  • рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдкौрд░ाрдгिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдиृрдд्рдп–рд╕ंрдЧीрдд рджृрд╢्рдп।
Sculpture Wall Paintings
⚖️ 6. рдоंрджिрд░ рд╡ рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा
  • рдоंрджिрд░ = рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा, рдзрди рд╡ рднрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддीрдХ।
  • рднूрдоि–рдЕрдиुрджाрди рд╕े рдоंрджिрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдмрдирддे рд╣ैं।
Temple–State
рднाрдЧ – 3 : PYQ / One Liners – рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा (Show / Hide Answer)
40 High Yield Qs
рдлोрдХрд╕: рдиाрдЧрд░/рдж्рд░рд╡िрдб़/рд╡ेрд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╢ैрд▓िрдпाँ, рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоंрджिрд░, рд╢िрд▓्рдк–рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╡ рдоंрджिрд░–рд░ाрдЬрдиीрддि–рд╕рдоाрдЬ рд╕ंрдмंрдз – рд╣рд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХे рд╕ाрде рдеोрдб़ी рдЕрдзिрдХ, рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा।
Q1. рднाрд░рддीрдп рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХी рддीрди рдоुрдЦ्рдп рд╢ैрд▓िрдпाँ рдХौрди–рд╕ी рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ैं? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдиाрдЧрд░, рдж्рд░рд╡िрдб़ рдФрд░ рд╡ेрд╕рд░।
рдиाрдЧрд░ – рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд; рдж्рд░рд╡िрдб़ – рджрдХ्рд╖िрдг; рд╡ेрд╕рд░ – рджрдХ्рдХрди (рдоिрд╢्рд░िрдд)। рдХрдИ рдкुрд╕्рддрдХों рдоें “Nagara–Dravida–Vesara” рд╕ीрдзे prelims рдХे objective рдоें рдкूрдЫा рдЬाрддा рд╣ै।
Q2. рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी рдоुрдЦ्рдпрддः рднाрд░рдд рдХे рдХिрд╕ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░: рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд – рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдУрдбिрд╢ा, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдЖрджि।
Map–рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдоें “Nagara = North” рдХो рд╣рдоेрд╢ा fix рд░рдЦो, рдлिрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоंрджिрд░ (рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो, рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ, рдХोрдгाрд░्рдХ, рдоोрдбेрд░ा) рдЙрд╕рд╕े рдЬोрдб़ो।
Q3. рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд╣рдЪाрди рдХ्рдпा рд╣ै – рдЧोрдкुрд░рдо рдпा рдЖрдорд▓рдХ–рдХрд▓рд╢? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдЧोрдкुрд░рдо (рдКँрдЪा рдк्рд░рд╡ेрд╢–рдж्рд╡ाрд░–рдЯाрд╡рд░) рдФрд░ рдкिрд░ाрдоिрдбрдиुрдоा vimana।
рдЖрдорд▓рдХ–рдХрд▓рд╢ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी рдХे рд╢िрдЦрд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ैं। MCQ рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдпрд╣ distinction рдкूрдЫ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q4. рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓ी рдХिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рдХिрди рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░: рджрдХ्рдХрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдЪाрд▓ुрдХ्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ, рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдЖрджि।
Vesara = Mixed features of Nagara & Dravida in Deccan. Aihole, Pattadakal, Ellora–Kailash, Hoysala temples рдЗрд╕рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
Q5. “рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣” рдХिрд╕ рд╢ैрд▓ी рд╡ рдХिрд╕ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी, рдЪंрджेрд▓ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ (рдордз्рдп рднाрд░рдд)।
рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो – Nagara рд╢ैрд▓ी рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ regional рд░ूрдк рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╢िрдЦрд░ों рдХा рд╕рдоूрд╣ (Shekhari рд╡ Latina рдк्рд░рдХाрд░) рдФрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рдоृрдж्рдз рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдПрдХ рд╕ाрде рджिрдЦрддी рд╣ै। Prelims рд╡ Mains рджोрдиों рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг।
Q6. “рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ рдоंрджिрд░” рдХिрд╕ рд╢рд╣рд░ рд╡ рдХिрд╕ рд╢ैрд▓ी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░: рднुрд╡рдиेрд╢्рд╡рд░ (рдУрдбिрд╢ा), рдХрд▓िंрдЧ рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी।
рд▓िंрдЧрд░ाрдЬ, рдЬрдЧрди्рдиाрде (рдкुрд░ी) рд╡ рдХोрдгाрд░्рдХ – рддीрдиों рдУрдбिрд╢ा рдХी рдХрд▓िंрдЧ рдЙрдк–рд╢ैрд▓ी рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ deul + jagamohan рдпोрдЬрдиा, рдКँрдЪा рд╢िрдЦрд░ рд╡ рд╕рдоृрдж्рдз рдЕрд▓ंрдХрд░рдг рджिрдЦрддे рд╣ैं।
Q7. “рдмृрд╣рджेрд╢्рд╡рд░ рдоंрджिрд░” рдХिрд╕ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдФрд░ рдХिрд╕ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп–рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдЪोрд▓ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢, рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी (рддंрдЬाрд╡ुрд░, рддрдоिрд▓рдиाрдбु)।
рд░ाрдЬाрд░ाрдЬ рдЪोрд▓ I рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдпрд╣ рдоंрджिрд░ рдЪोрд▓–рдХाрд▓ीрди рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा, рдКँрдЪे рд╡िрдоाрди рдФрд░ рдоंрджिрд░–рдирдЧрд░ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХा рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
Q8. “рдорд╣ाрдмрд▓ीрдкुрд░рдо рдХे рдкंрдЪ рд░рде” рдХिрд╕ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдирд╡ाрдП рдЧрдП рдФрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдоंрджिрд░ рд╣ैं? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдкрд▓्рд▓рд╡ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢, рдЪрдЯ्рдЯाрди–рдХрдЯी (Monolithic) рд░рде–рдоंрджिрд░।
рдпे рдкाँрдЪों рдЕрд▓рдЧ–рдЕрд▓рдЧ plan рд╡ рд╢िрдЦрд░–рд░ूрдк рджिрдЦाрддे рд╣ैं; рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ temple–design рдХे model рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
Q9. “рдХैрд▓ाрд╢ рдоंрджिрд░, рдПрд▓ोрд░ा” рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै – рдЧुрдлा рдпा рдЪрдЯ्рдЯाрди–рдХрдЯ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдоंрджिрд░? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдЪрдЯ्рдЯाрди–рдХрдЯ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдоंрджिрд░ (Monolithic Rock–cut Temple)।
рдпрд╣ рдПрдХ рд╣ी рдЪрдЯ्рдЯाрди рдХो рдКрдкрд░ рд╕े рдиीрдЪे рдХाрдЯрдХрд░ рдкूрд░ा рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै – рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ рдХाрд▓ рдХी рдорд╣ाрди рдЙрдкрд▓рдм्рдзि, рд╡ेрд╕рд░/рдж्рд░рд╡िрдб़–рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдоिрд╢्рд░िрдд рд╢ैрд▓ी।
Q10. рд╣ोрдпрд╕рд▓ рдоंрджिрд░ों (рдЬैрд╕े рдмेрд▓ूрд░, рд╣рд▓ेрдмीрдбु) рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХ्рдпा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╡ рдШрдиी рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा, рддाрд░ा–рдЖрдХाрд░ рдпोрдЬрдиा рд╡ рд╕рдЬाрд╡рдЯी рдмाрд╣рд░ी рджीрд╡ाрд░ें।
Soapstone рдкрд░ рдХी рдЧрдИ рдирдХ्рдХाрд╢ी рдЗрддрдиी рдмाрд░ीрдХ рд╣ै рдХि рдХрдИ рдоूрд░्рддिрдпाँ рд▓рдЧрднрдЧ рд▓ेрд╕–рд╡рд░्рдХ рдЬैрд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ैं – Mains рдоें example рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рд╢्рдп рд▓िрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП।
Q11. “рдЧोрдкुрд░рдо” рд╢рдм्рдж рдХिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░/рд╢ैрд▓ी рдХी рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рд╕े рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬुрдб़ा рд╣ै – рдиाрдЧрд░ рдпा рдж्рд░рд╡िрдб़? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░: рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢ैрд▓ी (рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд)।
рдЧोрдкुрд░рдо = рдк्рд░ाрдХाрд░ рджीрд╡ाрд░ рдкрд░ рдмрдиा рдКँрдЪा рдж्рд╡ाрд░–рдЯाрд╡рд░; рдмाрдж рдХे рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рдоंрджिрд░ों рдоें рдЧोрдкुрд░рдо рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪा рднाрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै।
Q12. рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी рдХे рд╢िрдЦрд░ рдХे рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рдкाрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा “рдЖрдорд▓рдХ” рдХिрд╕ рдЖрдХाрд░ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдЖрдорд▓рдХ – рдЪрдкрдЯा, рдЧोрд▓, рдлрд▓–рдЬैрд╕ा (рд░рдд्рдирдЬрдб़िрдд рдлрд▓ рдЬैрд╕ा), рд╢िрдЦрд░ рдФрд░ рдХрд▓рд╢ рдХे рдмीрдЪ рдХा рднाрдЧ।
рдпрд╣ structural рд╡ рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рджोрдиों рд░ूрдк рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै – Shikhara рдХो visual рд░ूрдк рд╕े рдкूрд░्рдг рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ cosmic axis / рд╕ूрд░्рдп–рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी interpret рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q13. “рдоोрдбेрд░ा рд╕ूрд░्рдп рдоंрджिрд░” рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ рд╢ैрд▓ी рдХा рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░: рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдиाрдЧрд░/рд╕ोрд▓ंрдХी рд╢ैрд▓ी।
рдпрд╣ाँ рд╕ूрд░्рдп рджेрд╡рддा рдХा рдоंрджिрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рдХुंрдб (рд╕ीрдв़ी–рдХुंрдб) рдХे рд╕ाрде рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै; plan, рдЬрд▓–рддрдд्рд╡ рд╡ рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рддीрдиों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े Art & Culture рдоें frequently рдкूрдЫा рдЬाрддा рд╣ै।
Q14. рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдоंрджिрд░–рдиिрд░्рдоाрдг рдХो рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी “рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкूँрдЬी” рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Point: рднрд╡्рдп рдоंрджिрд░ рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рдХी рд╕рдоृрдж्рдзि, рджाрдирд╢ीрд▓рддा рд╡ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡ैрдзрддा рджिрдЦाрддे рдеे; рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░рдЬा рд╡ рдм्рд░ाрд╣्рдордг–рд╕рдоुрджाрдп рджोрдиों рдоें рд░ाрдЬा рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдмрдв़рддी рдеी – рдпрд╣ “symbolic capital” рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рддा рдеा।
рдпрд╣ line рдЖрдк “Temple–State relationship” рдкрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╢्рди рдоें рд╕ीрдзे рд▓िрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q15. рдХ्рдпा рдоंрджिрд░ рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдеे рдпा рдЖрд░्рдеिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рднी? – 1–2 рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рдЙрдд्рддрд░ рджीрдЬिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдоंрджिрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рднी рдеे।
рдоंрджिрд░ों рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рднूрдоि, рдЧोрджाрдо, рдкрд╢ु, рджाрди–рд╕ंрдкрдд्рддि, рд╢िрд▓्рдкी–рд╕рдоूрд╣ рдФрд░ рддीрд░्рде–рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ोрддा рдеा; рд╡े рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рд░ोрдЬ़рдЧाрд░ рджेрддे рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░–рдХृрд╖ि рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рддे рдеे।
Q16. “рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рдХी рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा” рдХा рдХेрд╡рд▓ рдХाрдо–рджृрд╢्рдпों рд╕े рдЬोрдб़ рджेрдиा рд╕рд╣ी рд╣ोрдЧा? рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЯिрдк्рдкрдгी рдХीрдЬिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Comment: рдирд╣ीं। рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рдХी рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдоें рджेрд╡–рджेрд╡ी, рдЕрдк्рд╕рд░ा, рдиृрдд्рдп, рдпुрдж्рдз, рд╕ंрдЧीрдд, рд▓ोрдХ–рдЬीрд╡рди, рдпोрдЧ–рдоूрд░्рддि рдЖрджि рдХी рдмрд╣ुрдд рд╡्рдпाрдкрдХ рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рд╣ै; рдХाрдо–рджृрд╢्рдп рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдЫोрдЯा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं। рдкूрд░ा рдлोрдХрд╕ рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕ी рдкрд░ рдХрд░рдиा art рдХी рд╕рдордЧ्рд░рддा рдХो рдЫोрдЯा рдХрд░ рджेрддा рд╣ै।
рдпрд╣ balanced comment interview рд╡ mains рджोрдиों рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै।
Q17. “Temple Town” (рдоंрджिрд░–рдирдЧрд░) рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? 2 рд▓ाрдЗрди рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें। ЁЯСБ️Show / Hide
Line: “рдРрд╕ा рдирдЧрд░ рдЬिрд╕рдоें рдоंрджिрд░ рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेंрдж्рд░ рди рд╣ोрдХрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рднी рдоुрдЦ्рдп рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ो – рдЙрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмाрдЬाрд░, рдмрд╕्рддिрдпाँ, рддाрд▓ाрдм, рдзрд░्рдорд╢ाрд▓ाрдПँ рд╡ рдорда рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ों।”
рддंрдЬाрд╡ुрд░, рдХांрдЪीрдкुрд░рдо, рдкुрд░ी, рдордеुрд░ा рдЖрджि рдХो Temple Town рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q18. рдиाрдЧрд░ рд╡ рдж्рд░рд╡िрдб़ рд╢िрдЦрд░ рдоें рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рд╕ंрд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЕंрддрд░ рд▓िрдЦिрдП (1 рд▓ाрдЗрди)। ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдиाрдЧрд░ рдХा рд╢िрдЦрд░ рдШुрдоाрд╡рджाрд░/рд╡рдХ्рд░ (curvilinear) рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдж्рд░рд╡िрдб़ рдХा vimana рдкिрд░ाрдоिрдб–рдЬैрд╕ा рд╕ीрдв़ीрдиुрдоा рдКрдкрд░ рдЙрдарддा рд╣ै।
рдпрд╣ी basic difference рдЕрдХ्рд╕рд░ MCQ рдоें рдкूрдЫा рдЬाрддा рд╣ै – diagram рд╕े рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै।
Q19. “рдРрд╣ोрд▓े–рдкрдЯ्рдЯрдбрдХрд▓” рд╕рдоूрд╣ рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдХ्рдпा рд╣ै? 2 рдмिंрджु рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдЪाрд▓ुрдХ्рдп рдХाрд▓ीрди рдоंрджिрд░–рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा – рдЬрд╣ां рдиाрдЧрд░ рд╡ рдж्рд░рд╡िрдб़ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдоंрджिрд░ рдмрдиे।
  • Vesara рд╢ैрд▓ी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдпोрдЧ–рднूрдоि, рдЕрдиेрдХ рдпोрдЬрдиाрдПँ рд╡ рд╢िрдЦрд░–рд░ूрдк।
UNESCO Heritage рд╡ Art & Culture рджोрдиों рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг।
Q20. рдХ्рдпा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдоंрджिрд░ों рдоें рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рджृрд╢्рдп рд╣ी рдЕंрдХिрдд рдеे? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдирд╣ीं, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ–рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдп рднी рдмрд╣ुрдд рд╣ैं।
рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рдпुрдж्рдз, рд╢िрдХाрд░, рд╡िрд╡ाрд╣, рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди, рдкрд╢ु–рдкрдХ्рд╖ी рдЖрджि рднी рдоूрд░्рддिрдпों рдоें рдЕंрдХिрдд рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоें contemporary рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЭрд▓рдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै – рдпрд╣ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рд╣ै।
Q21. “Temple as Text” (рдоंрджिрд░ рдХो рдПрдХ рдЧ्рд░рди्рде рдХी рддрд░рд╣ рдкрдв़рдиा) – рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде рдХ्рдпा рд╣ै? ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Idea: рдоंрджिрд░ рдХी рдпोрдЬрдиा, рдоूрд░्рддिрдпाँ, рдЪिрдд्рд░, рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ, рджिрд╢ा–рдиिрд░्рджेрд╢рди – рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдзाрд░рдгाрдПँ, рд╢рдХ्рддि–рд╕ंрдмंрдз, рд╕ौंрджрд░्рдп–рдмोрдз рд╡ рдЬ्рдЮाрди–рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं; рдоाрдиो рдкूрд░ा рдоंрджिрд░ рдПрдХ “рдкрдд्рдерд░ рдХा рдЧ्рд░рди्рде” рд╣ो рдЬिрд╕े рдкрдв़рдХрд░ рд╕рдордп рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕рдордЭी рдЬा рд╕рдХे।
рдпрд╣ conceptual line high–quality answer рдоें impression рдмрдиाрддी рд╣ै।
Q22. рдХ्рдпा рд╕рднी рдоंрджिрд░ рд░ाрдЬाрдУं рдиे рд╣ी рдмрдирд╡ाрдП? (Short analytical answer) ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рдирд╣ीं, рдХрдИ рдоंрджिрд░ рдзрдиी рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों, рдЧिрд▓्рдб, рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоाрдЬ, рдорда рдЖрджि рдиे рднी рдмрдирд╡ाрдП।
рд╣ाрд▓ांрдХि рдмрдб़े, рднрд╡्рдп рд╡ рд░ाрдЬрдХीрдп рдоंрджिрд░ рдЕрдХ्рд╕рд░ рд░ाрдЬाрдУं/рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों рдХी patronage рд╕े рдмрдиे, рдкрд░ рдЫोрдЯे–рдоोрдЯे рд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдоंрджिрд░ों рдоें рд╕рдоाрдЬ–рд╕्рддрд░ рдХी patronage рджिрдЦрддी рд╣ै – рдЗрд╕рд╕े рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рд╕рдордЭ рдЖрддी рд╣ै।
Q23. рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдФрд░ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХे рдмीрдЪ рдХ्рдпा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै? 2 рд▓ाрдЗрди рдоें рдЯिрдк्рдкрдгी рдХीрдЬिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Point: рднрдХ्рддि рд╕ंрддों (рдЕрд▓рд╡ाрд░, рдирдпрдиाрд░ рдЖрджि) рдХे рдЧीрдд, рдпाрдд्рд░ाрдПँ рд╡ рднрдХ्рддि–рдЙрдд्рд╕рд╡ рдоंрджिрд░ों рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХेंрдж्рд░िрдд рд░рд╣े; рдоंрджिрд░ों рдиे рднрдХ्рддि рдХो рдоंрдЪ рджिрдпा, рдФрд░ рднрдХ्рддि рдиे рдоंрджिрд░ों рдХो рдЬрди–рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдКрд░्рдЬा – рджोрдиों рдиे рдПрдХ–рджूрд╕рд░े рдХो рдордЬрдмूрддी рджी।
GS–1 рдоें Medieval Bhakti + Art рдХो рдЬोрдб़рдиे рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рддрд░ीрдХा।
Q24. “рд╣ोрдпрд╕рд▓ рд╢ैрд▓ी рдХो stone–lace work рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै” – рдХ्рдпों? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╡्рдпाрдЦ्рдпा: рдХ्рдпोंрдХि soapstone рдкрд░ рдХी рдЧрдИ рдирдХ्рдХाрд╢ी рдЗрддрдиी рд╕ूрдХ्рд╖्рдо, рдкрддрд▓ी рд╡ рдЬाрд▓ी–рдЬैрд╕ी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХрдкрдб़े рдХी рд▓ेрд╕–рдХрдв़ाрдИ рдЬैрд╕ी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै – рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕े stone–lace рдХрд╣рдХрд░ рднी рд╡рд░्рдгिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдпрд╣ рдЫोрдЯी line answer рдоें рд▓िрдЦрдиे рд╕े description рдЬीрд╡ंрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
Q25. “рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдоंрджिрд░ों рд╕े рд╣рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХिрди–рдХिрди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै?” рддीрди headings рдмрддाрдЗрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
  • (1) рдзाрд░्рдоिрдХ–рд╡िрдЪाрд░: рджेрд╡–рджेрд╡ी, рдкंрде, рднрдХ्рддि–рд░ूрдк।
  • (2) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ–рдЬीрд╡рди: рд╡рд╕्рдд्рд░, рдЖрднूрд╖рдг, рдЙрдд्рд╕рд╡, рдиृрдд्рдп–рд╕ंрдЧीрдд, рдкрд░िрд╡ाрд░।
  • (3) рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ–рдЖрд░्рдеिрдХ: рджाрди–рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ, рднूрдоि–рдЕрдиुрджाрди, рд░ाрдЬाрдУं рд╡ рд╕рдорди्рддों рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ।
рдпрд╣ी рддीрди headings GS–1 answer рдХा backbone рдмрди рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q26. “рдХोрдгाрд░्рдХ рд╕ूрд░्рдп рдоंрджिрд░” рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै – рдХिрд╕ी рд╡ाрд╣рди/рдк्рд░рддीрдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдпोрдЬрдиा? ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рд╕ूрд░्рдп рджेрд╡ рдХे рд░рде рдХे рд░ूрдк рдоें – рдкрдд्рдерд░ рдХे рдмрдиे рд╡िрд╢ाрд▓ рдкрд╣िрдП рд╡ рдШोрдб़े।
рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ 13рд╡ीं рд╕рджी рдХा рд╣ै (рдеोрдб़ा рдмाрдж рдХा), рдкрд░ Nagara/Kalinga рд╢ैрд▓ी рд╡ temple–symbolism рд╕рдордЭाрдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП exam рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ंрджрд░्рдн рдЖрддा рд╣ै।
Q27. рдХ्рдпा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкрдд्рдерд░ рд╣ी рдоंрджिрд░–рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ुрдЖ? ЁЯСБ️Show / Hide
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдоुрдЦ्рдпрддः рдкрдд्рдерд░, рдкрд░ рдИंрдЯ, рд▓рдХрдб़ी рдЖрджि рдХा рднी рд╕ीрдоिрдд рдЙрдкрдпोрдЧ।
рдХрдИ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдоंрджिрд░ рдИंрдЯ рд╡ рд▓рдХрдб़ी рд╕े рдмрдиे рдеे рдЬो рдмाрдж рдоें рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЧрдП; рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдоें рдЬ्рдпाрджा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдкрдд्рдерд░–рдоंрджिрд░ों рдХे рдоिрд▓рддे рд╣ैं – рдпрд╣ source–limitation рд╕рдордЭрдиा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।
Q28. “Temple Architecture is also a story of regionalisation of Indian art.” – рдЗрд╕ рд╡ाрдХ्рдп рдХा 2 рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рдЕрд░्рде рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Line: рдЧुрдк्рдд–рдХाрд▓ рдХे рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдПрдХрд░ूрдк рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд░ूрдкों рдХी рдЬрдЧрд╣ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдЙрдд्рддрд░, рджрдХ्рд╖िрдг, рдкूрд░्рд╡, рдкрд╢्рдЪिрдо – рдЕрдкрдиी–рдЕрдкрдиी рд╢ैрд▓ी, plan, рдк्рд░рддीрдХ рд╡ рдЕрд▓ंрдХрд░рдг рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддा рд╣ै; рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ Temple Architecture рднाрд░рдд рдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдХрд▓ा–рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЙрджрдп рдХी рдХрд╣ाрдиी рднी рд╣ै।
рдпрд╣ line рд╕ीрдзे GS–1 рдХे regional cultures рд╡ाрд▓े рдЙрдд्рддрд░ рдоें fit рдмैрдарддी рд╣ै।
Q29. “рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ” рдоंрджिрд░–рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдХ्рдпों рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं? 2 рдмिंрджु। ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдоंрджिрд░–рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рддिрдеि, рд╢ाрд╕рдХ, рджाрдирдХрд░्рддा, рд╡ाрд╕्рддुрдХाрд░ рдЖрджि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी।
  • рднूрдоि–рдЕрдиुрджाрди, рдХрд░–рдЫूрдЯ, рдЙрдд्рд╕рд╡, рдиिрдпрдо–рдХाрдпрджे – рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╡ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ंрдХेрдд।
Temple inscriptions = рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рд░ोрдд (Primary Source) – GS–1 рдоें Sources рд▓िрдЦрддे рд╕рдордп рдЬ़рд░ूрд░ рдЬोрдб़ें।
Q30. рдХ्рдпा рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдХ्рд░рдордгों рд╕े рдкрд╣рд▓े рднी рдоंрджिрд░–рд╡िрдиाрд╢ рдпा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╣ोрддे рдеे? рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЯिрдк्рдкрдгी। ЁЯСБ️Show / Hide
Balanced Answer: рд╣ाँ, рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рддिрдж्рд╡рди्рдж्рд╡ी рд░ाрдЬाрдУं рдиे рд╡िрдЬрдп рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрд░ोрдзी рдХे рдоंрджिрд░ों/рдк्рд░рддिрдоाрдУं рдХो рдиुрдХрд╕ाрди рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рдпा рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХिрдпा; рдкрд░ рдпрд╣ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ–рдзाрд░्рдоिрдХ рдоिрд▓ाрдЬुрд▓ा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдеा, рди рдХि рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдШृрдгा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рд░рд▓ рдХрдеा।
рдпрд╣ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╡िрд╖рдп рд╣ै – рдЙрдд्рддрд░ рд╣рдоेрд╢ा рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╡ рддрде्рдп–рдЖрдзाрд░िрдд рд▓िрдЦें।
Q31. “рдоंрджिрд░–рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдФрд░ рдЬрд▓–рд╕ंрд░рдЪрдиा” рдХे рдмीрдЪ рдХ्рдпा рд╕ंрдмंрдз рджिрдЦрддा рд╣ै? 1–2 рдкंрдХ्рддिрдпाँ। ЁЯСБ️Show / Hide
Line: рдХрдИ рдоंрджिрд░ों рдХे рд╕ाрде рдХुंрдб, рддाрд▓ाрдм, рдмाрд╡рдб़ी рдпा рдирджी–рдШाрдЯ рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं; рдЬрд▓–рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕्рдиाрди, рдЬрд▓–рдкूрдЬा рд╡ рдЬрд▓–рд╕ंрдЪрдпрди – рддीрдиों рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддी рд╣ै, рдФрд░ рдоंрджिрд░–рдирдЧрд░ рдХी рдпोрдЬрдиा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ोрддी рд╣ै।
рдоोрдбेрд░ा рдХा рдХुंрдб, рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рдоंрджिрд░–рддाрд▓ाрдм, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдШाрдЯ – рд╕рднी рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q32. “рд╕ंрдпोрдЬрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди” – рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो, рддंрдЬाрд╡ुрд░, рдПрд▓ोрд░ा–рдХैрд▓ाрд╢ – рдХ्рд░рдорд╢ः рдХिрд╕ рд╢ैрд▓ी рд╕े рдЬुрдб़ेंрдЧे? ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो – рдиाрдЧрд░ (рдЪंрджेрд▓, рдордз्рдп рднाрд░рдд)।
  • рддंрдЬाрд╡ुрд░ – рдж्рд░рд╡िрдб़ (рдЪोрд▓, рддрдоिрд▓рдиाрдбु)।
  • рдПрд▓ोрд░ा–рдХैрд▓ाрд╢ – рд╡ेрд╕рд░/рдоिрд╢्рд░िрдд (рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ, рджрдХ्рдХрди)।
рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे match–the–following Prelims/PCS рдоें рдмрд╣ुрдд рдЖрдо рд╣ैं – trio рдПрдХ рд╕ाрде рдпाрдж рд░рдЦिрдП।
Q33. “рдоंрджिрд░–рдХрд▓ा рдХे рдмिрдиा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЕрдзूрд░ा рд╣ै।” – рдЗрд╕ рдХрдерди рдХे рджो рдХाрд░рдг рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдоंрджिрд░–рдХрд▓ा рд╣рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे visual рдк्рд░рдоाрдг рджेрддी рд╣ै।
  • рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ, рдоूрд░्рддिрдпाँ, рдЪिрдд्рд░ – рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा, рдоाрди्рдпрддाрдУं рд╡ рд╕рдд्рддा–рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрддे рд╣ैं।
рдпрд╣ рджो–point answer GS–1 рдоें direct 10 markers рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।
Q34. “Stone, Space and Story” – рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░–рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХ्рдпों рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ै? 2 рд▓ाрдЗрди рдоें рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Style: рдкрдд्рдерд░ (Stone) – рднрд╡рди рд╡ рдоूрд░्рддिрдпों рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी; рд╕्рдеाрди (Space) – рдЧрд░्рднрдЧृрд╣, рдоंрдбрдк, рдк्рд░ाрдХाрд░, рдоाрд░्рдЧ; рдХрд╣ाрдиी (Story) – рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдЙрдХेрд░ी рдЧрдИ рдХрдеाрдПँ, рджेрд╡–рд▓ीрд▓ा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╢्рдп। рдЗрди рддीрдиों рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди рд╕े рд╣ी рдоंрджिрд░–рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдкूрд░्рдг рдЕрд░्рде рдоें рдЬीрд╡िрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै।
Answer рдоें рдпрд╣ poetic–рдкрд░–рд╕рдЯीрдХ line рдЕрдЪ्рдЫा impression рдмрдиाрддी рд╣ै।
Q35. рдХ्рдпा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдЬैрди рд╡ рдмौрдж्рдз рдоंрджिрд░/рдорда рдиिрд░्рдоाрдг рднी рдЬाрд░ी рд░рд╣ा? рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдмрддाрдПँ। ЁЯСБ️Show / Hide
рдЙрдд्рддрд░: рд╣ाँ, рдЬैрди рд╡ рдмौрдж्рдз рджोрдиों рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдоें рдоंрджिрд░/рдорда рдиिрд░्рдоाрдг рдЬाрд░ी рд░рд╣ा।
рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рдХे рдЬैрди рдоंрджिрд░, рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХे рдЬैрди рдоंрджिрд░, рдХुрдЫ рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░, рд╕्рддूрдк–рдирд╡ीрдиीрдХрд░рдг – рдпрд╣ рд╕рдм рджिрдЦाрддा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рдоंрджिрд░–рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд╕ाрде–рд╕ाрде рдЬैрди–рдмौрдж्рдз рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рднी рд╕рдХ्рд░िрдп рдеा।
Q36. “рд╢ाрд╕рди–рдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рджूрд░ рд╕्рдеिрдд рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣” рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рдХे рд▓िрдП рдХ्рдпों рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдеे? ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Point: рджूрд░рд╕्рде рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднрд╡्рдп рдоंрджिрд░–рд╕рдоूрд╣ рдмрдиाрдХрд░ рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рд╡рд╣ाँ рднी рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджिрдЦाрддी рдеी; рддीрд░्рде–рдпाрдд्рд░ा, рджाрди рд╡ рдд्рдпौрд╣ाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╕ंрдмंрдз рдордЬрдмूрдд рдХрд░рддी, рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдлैрд▓ाрддी рдеी – рдпрд╣ “soft control” рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдеा।
рдпрд╣ рдмिंрджु territorial integration рд╕рдордЭाрдиे рдоें рдХाрдо рдЖрддा рд╣ै।
Q37. “рдоंрджिрд░–рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдоें north–south divide” рдХो 2 рдмिंрджुрдУं рдоें рджिрдЦाрдЗрдП (рд╢िрдЦрд░ рд╡ рдк्рд░рд╡ेрд╢–рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ focus)। ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдЙрдд्рддрд░ (рдиाрдЧрд░) – рд╢िрдЦрд░ рдШुрдоाрд╡рджाрд░, рдк्рд░рд╡ेрд╢–рдж्рд╡ाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп; рдКँрдЪाрдИ рдоुрдЦ्рдпрддः рд╢िрдЦрд░ рдХी।
  • рджрдХ्рд╖िрдг (рдж्рд░рд╡िрдб़) – vimana рдкिрд░ाрдоिрдбрдиुрдоा, рдкрд░ рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рдЧोрдкुрд░рдо (рдк्рд░рд╡ेрд╢–рдж्рд╡ाрд░) рдЙрд╕рд╕े рднी рдКँрдЪा।
рдпрд╣ contrast diagram рдХे рд╕ाрде рдкрдв़ोрдЧे рддो рджिрдоाрдЧ рдоें strongly рдмैрда рдЬाрдПрдЧा।
Q38. “рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो, рдоोрдбेрд░ा, рддंрдЬाрд╡ुрд░, рдПрд▓ोрд░ा–рдХैрд▓ाрд╢” – рдПрдХ рдоैрдк–рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рд╢्рди рдЖрдП рддो рдЗрди рдЪाрд░ों рдХो рдХिрд╕–рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें plot рдХрд░ोрдЧे? ЁЯСБ️Show / Hide
  • рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो – рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢।
  • рдоोрдбेрд░ा – рдЧुрдЬрд░ाрдд।
  • рддंрдЬाрд╡ुрд░ – рддрдоिрд▓рдиाрдбु।
  • рдПрд▓ोрд░ा–рдХैрд▓ाрд╢ – рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░।
рдПрдХ rough India map рдкрд░ рдЗрди рдЪाрд░ों рдХो рдЦुрдж plot рдХрд░рдиे рдХी practice рдЬ़рд░ूрд░ рдХрд░िрдП।
Q39. “рдоंрджिрд░–рдХрд▓ा рдХेрд╡рд▓ рд╕ौंрджрд░्рдп–рдмोрдз рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЬ्рдЮाрди–рдк्рд░рдгाрд▓ी рднी рд╣ै।” – рдЗрд╕ рд╡ाрдХ्рдп рдХा рдЕрд░्рде 2 рд▓ाрдЗрди рдоें рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Mains Line: рдоूрд░्рддिрдпाँ, рдк्рд░рддीрдХ, рджिрд╢ा–рдиिрд░्рджेрд╢рди, рдХрдеा–рдЪिрдд्рд░ – рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб, рдЬीрд╡рди, рдзрд░्рдо, рдиैрддिрдХрддा, рд╢рдХ्рддि–рд╕ंрдмंрдз рдЖрджि рдкрд░ рдПрдХ рдкूрд░ा рдЬ्рдЮाрди–рддंрдд्рд░ рд░рдЪрддे рд╣ैं; рдоंрджिрд░–рдХрд▓ा рдЙрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд░ूрдк–рд░ंрдЧ рдоें рдвाрд▓рдХрд░ рдЖрдо рдЬрдирддा рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрддी рд╣ै।
рдпрд╣ line Culture + Philosophy link рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै।
Q40. рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди – “рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा, рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХैрд╕े рдмрдирддे рд╣ैं?” – 3 рдкंрдХ्рддिрдпों рдХा рдоॉрдбрд▓ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд▓िрдЦिрдП। ЁЯСБ️Show / Hide
Model Conclusion:
“рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдоें рдоंрджिрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╡ рдХрд▓ा рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрд╕्рдеा рдХो рд░ूрдк рджिрдпा, рдмрд▓्рдХि рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЖрд░्рдеिрдХ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХрд▓्рдкрдиा – рд╕рднी рдХो рдкрдд्рдерд░ рдоें рджрд░्рдЬ рдХрд░ рджिрдпा। рдиाрдЧрд░, рдж्рд░рд╡िрдб़ рдФрд░ рд╡ेрд╕рд░ рд╢ैрд▓िрдпों рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдиे рднाрд░рдд рдХे рдЕрд▓рдЧ–рдЕрд▓рдЧ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рджी, рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी ‘рднाрд░рддीрдп рдХрд▓ा–рдкрд░ंрдкрд░ा’ рдХी рдПрдХ рд╕ाрдЭा рдзाрд░ा рднी рдмрдиाрдП рд░рдЦी।”
рдЗрд╕े рдЖрдк рдкूрд░े chapter рдХे рд╕рдоाрдкрди–рдЙрдд्рддрд░ рдоें рд╕ीрдзे use рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)