विलोम शब्द (Vilom Shabd in Hindi)
विलोम शब्द (Vilom Shabd) किसे कहते हैं?
एक-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्दों को , vilom shabd कहते है अर्थात् जो शब्द किसी दूसरे शब्द का उल्टा अर्थ बताते हैं, उन्हें vilom shabd या विपरीतार्थक शब्द कहते है। जैसे- हार- जीत, आय- व्यय, आजादी- गुलामी, नवीन- प्राचीन आदि। अतः इन शब्दों को vilom shabd कहते हैं।विलोम शब्द के प्रकार या भेद
यहां विलोम शब्द के प्रकार या भेद की जानकरी दी गई हैं जो कुछ इस प्रकार हैं।1. स्वतंत्र विलोम शब्द – इस प्रकार के विलोम शब्दों की अनुलोम शब्दों से किसी प्रकार की स्वभावगत या रुपगत समानता नहीं होती तथा वह अनुमोल ( गलती) की रूपप्रवृति से स्वतंत्र होती है। उदाहरण – गुण-दोष, जन्म- मृत्यु, असली- नकली, आज-कल, छोटा-बड़ा।
2. उपसर्गों से बने विलोम शब्द – इस प्रकार के विलोम शब्द में उपसर्ग लगाकर किया जाता है। अनुलोम (morganitic /adjective) शब्दों में उपसर्ग का प्रयोग कर विलोम शब्दों को निर्मित किया जाता है इस प्रकार के बनने वाले विलोम शब्द भी दो प्रकार के होते हैं –
उपसर्गों के योग से बनने वाले विलोम शब्द – ऐसे शब्द जिसमें मूल शब्द के साथ उपसर्ग लगा कर उसके शब्द को उल्टा या विपरीत कर देते है; जैसे- वादी के साथ प्रति उपसर्ग लगा कर ‘वादी’ का उल्टा अर्थ प्रकट किया जाता है और बनता है प्रतिवादी । यानि वादी- प्रतिवादी इसी प्रकार मान का उल्टा अपमान, फल का उल्टा प्रतिफल।
उपसर्गों के परिवर्तन से बनने वाले विलोम शब्द – ऐसे उपसर्ग शब्द जिसमें उपसर्गों के परिवर्तन या बदलाव से बनता हैं। जैसे – अनुकूल का उल्टा प्रतिकूल , अनुराग का उल्टा विराग , सुरुचि का कुरुची, अनाथ का सनाथ आदि ।
3. लिंग परिवर्तन के आधार पर बने विलोम शब्द – इसमें ऐसे शब्द आते हैं जिसे शब्द के लिंग बदल कर या परिवर्तन कर उसका उल्टा अर्थ निकाला जाता है जैसे पुल्लिंग से स्त्रीलिंग या फिर स्त्रीलिंग से पुल्लिंग बनाकर किया जाता हैं उदाहरण के रूप में – बेटा से बेटी, पति से पत्नी, नर से नारी, माता से पिता, बहन से भाई, रानी से राजा आदि ।
Vilom Shabd किन विधियों से बनते हैं?
लिंग परिवर्तन के द्वारा विलोम शब्द: जैसे भाई-बहन , राजा-रानी , वर-वधू , लड़का-लड़की, गाय-बैल आदि।
विभिन्न जातीय शब्दों द्वारा विलोम शब्द : जैसे अधम-उत्तम , अधिकतम – न्यूनतम , अनुराग- विराट , आजाद-गुलाम , आगे-पीछे आदि।
समास के पद बनाकर विलोम शब्द : जैसे नश्वर-अनश्वर, आदि- अनादि, संभव-असंभव आदि।
उपसर्ग के द्वारा विलोम शब्द: जैसे ईश्वर-अनिश्वर,आस्था- अनास्था, स्वास्थ्य-अस्वास्थ्य , मान-अपमान आदि।
विभिन्न परीक्षा में पूछे गए प्रश्न
1. निम्न में से 'तीक्ष्ण' का विलोम शब्द क्या है ? (UPSSSC PET 2021)(A) तीव्र (B) तृष्णा
(C) त्यागी (D) कुण्ठित
Ans. D
( A ) अकेला ( C ) पर्याप्त ( B ) उपयुक्त ( D ) बहुल
Ans. D
|
शब्द |
विलोम |
शब्द |
विलोम |
|
अच्छा |
बुरा |
नूतन |
पुरातन |
|
कृष |
स्थूल |
रक्षक |
भक्षक |
|
जागरण |
शयन |
लिखित |
मौखिक |
|
तरल |
ठोस |
विधि |
निषेध |
|
मूक |
वाचाल |
ईश्वर |
अनीश्वर |
|
आस्था |
अनास्था |
सगुण |
निर्गुण |
|
उपकार |
अपकार |
शीत |
उष्ण |
|
स्वस्थ |
रुग्ण |
क्रय |
विक्रय |
|
शाश्वत |
क्षणिक |
देशी |
विदेशी |
|
अकाल |
सुकाल |
वरदान |
अभिशाप |
|
सक्रिय |
निष्क्रय |
शोक |
हर्ष |
|
आसक्त |
अनाशक्त |
साक्षर |
निरक्षर |
|
सपूत |
कपूत |
इच्छा |
अनिच्छा |
|
अल्प |
अधिक |
अक्रुर |
क्रुर |
|
अतुकान्त |
तुकान्त |
नित्य |
अनित्य |
|
इति |
अथ |
अग्रिम |
अन्तिम |
|
अनाहूत |
आहुत |
निर्जल |
अजल |
|
बहिरंग |
अन्तरंग |
ग्रहण |
अर्पण |
|
देय |
अदेय |
उपेक्षा |
अपेक्षा |
|
प्राचीन |
अर्वाचीन |
सनाथ |
अनाथ |
|
निरालम्ब |
अवलम्ब |
उन्नत |
अवनत |
|
उपकार |
अपकार |
आदर |
अनादर |
|
भिज्ञ |
अनभिज्ञ |
अतिवृष्टि |
अनावृष्टि |
|
सध्दर्म |
अधर्म |
अभिज्ञ |
अनभिज्ञ |
|
ग्राह्य |
अग्राह्य |
सदोष |
अदोष |
|
विरक्त |
अनुरक्त |
दीर्घायु |
अल्पायु |
|
प्रूर्णिमा |
अमावस्या |
पुरातन |
अधुनातन |
|
पूर्णतः |
अंशतः |
बहुज्ञ |
अल्पज्ञ |
|
अपेक्षित |
अनपेक्षित |
बाह्य |
अंतर |
|
असली |
नकली |
इति |
अथ |
|
अन्तरंग |
बहिरंग |
दीर्घकालीन |
अल्पकालीन |
|
अवर |
प्रवर |
मर्त्य |
अमर |
|
वितल |
अतल |
अनभ्यस्त |
अभ्यस्त |
|
पास |
दूर |
उदय |
अस्त |
|
ऋणात्मक |
धनात्मक |
कनिष्ठ |
वरिष्ठ |
|
कुटिल |
सरल |
उदात्त |
अनुदात्त |
|
उधार |
नगद |
उन्नति |
अवनति |
|
उद्घाटन |
समापन |
उत्कृष्ट |
निकृष्ट |
|
उन्मीलन |
निमीलन |
उत्तरायण |
दक्षिणायन |
|
उऋण |
ऋण |
अस्ताचल |
उदयाचल |
|
उपस्थित |
अनुपस्थित |
उधम |
निरुद्ध |
|
उत्तीर्ण |
अनुत्तीर्ण |
ऊपर |
नीचे |
|
उन्मुख |
विमुख |
उत्तर |
दक्षिण |
|
उदय |
अस्त |
उत्थान |
पतन |
|
गमन |
आगमन |
उपचार |
अनुपचार |
|
निम्न |
उच्च |
अधोगामी |
उर्ध्वगामी |
|
उत्साह |
निरुत्साह |
उच्च |
नीच |
|
उपयुक्त |
अनुपयुक्त |
एक |
अनेक |
|
अनुपमा |
उपमेय |
उपसर्ग |
प्रत्यय |
|
उत्कर्ष |
विकर्ष |
उग्र |
सौम्य |
|
उपयोग |
दुरुपयोग |
उद्यम |
विनय |
|
उचित |
अनुचित |
उत्तम |
मध्यम |
|
उपाय |
निरुपाय |
उर्वर |
अनुर्वर बंजर |
|
एकाग्र |
चंचल |
ऐतिहासिक |
अनैऐतिहासिक |
|
एकत्र |
विकिरण |
कठिन |
सरल |
|
एकके |
अनेक |
क्रम |
व्यतिक्रम |
|
क्रोध |
क्षमा |
क्रूर |
अक्रूर |
|
ज्येष्ठ |
कनिष्ठ |
कठोर |
कोमल |
|
कायर |
निडर |
ओजस्वी |
निस्तेज |
|
ऐश्वर्य |
अनैश्वर्य |
कृत्रिम |
प्राकृत |
|
एकल |
बहुल |
औपचारिक |
अनौपचारिक |
|
एकता |
अनेकता |
उचित |
अनुचित |
|
ऐहिक |
पारलौकिक |
उपन्यास |
एकांकी |
|
एड़ी |
चोटी |
कल |
आज |
|
कृष्ण |
शुक्ल |
कुपूत |
सपूत |
|
कुरूप |
सुंदर |
कर्मण्य |
अकर्मण्य |
|
दंड |
क्षमा |
बेकार |
महत्त्व |
|
क्षमा |
क्रोध |
शूद्र |
स्वर्ण |
|
खंडन |
मंडन |
भूगोल |
खगोल |
|
मुक्त |
ग्रस्त |
गुप्त |
प्रकट |
|
बंद |
खुला |
खेद |
प्रसन्नता |
|
गोचर |
अगोचर |
गुण |
अवगुण |
|
गद्य |
पद्य |
गुरु |
लघु |
|
ग्राम |
विशिष्ट |
गरीब |
अमीर |
|
क्रिया |
प्रतिक्रिया |
बाहर |
घर |
|
कुमार्ग |
सुमार्ग |
क़ानूनी |
गैरकानूनी |
|
बीच |
किनारा |
कान्त |
कांता |
|
कोप |
कृपा |
कमी |
बेशी |
|
कुपुत्री |
सुपुत्री |
काम |
आराम |
|
कच्चा |
पक्का |
काला |
गोरा |
|
कम |
ज्यादा |
प्रशंसा |
कुत्सा |
|
काबिल |
नाकाबिल |
क्रेता |
विक्रेता |
|
कायर |
निडर |
क्रोध |
क्षमा |
|
खरीद |
बिक्री |
कमजोर |
ताकतवर |
|
खीजना |
रीझना |
खुशनसीब |
बदनसीब |
|
खल |
सज्जन |
क्रूर |
अक्रूर |
|
खद्य |
अखाद्य |
कनीय |
वरीय |
|
खिलना |
मुरझाना |
कन्या |
वर |
|
खंडन |
मंडन |
कुकृति |
सुकृत्य |
|
कुख्यात |
विख्यात |
कल |
आज |
|
कदाचार |
सदाचार |
कार्य |
अकार्य |
|
बदबू |
खुशबू |
खोलना |
बांधना |
|
खुशकिस्मत |
बदकिस्मत |
खुश |
गमगीन |
|
खरा |
खोटा |
खुला |
बंद |
|
खगोल |
भूगोल |
कठिनाई |
सरलता |
|
घरेलू |
बाहरी |
केंद्रित |
विकेन्द्रित |
|
बेचना |
खरीदना |
दूर के |
करीबी |
|
गौण |
प्रमुख प्रधान |
कभी–कभी |
अक्सर |
|
गाड़ना |
उखाड़ना |
प्रकट |
गूढ़ |
|
गाढ़ा |
पतला |
सही |
गडबड |
|
ग्रहण |
त्याग |
गजब |
सामान्य |
|
चालाक |
बेवकूफ |
निर्दयी |
दयालु |
|
ग्रास |
मोक्ष |
गोरक्षक |
गोभक्षक |
|
रुखड़ा |
चिकना |
अँधेरा |
चाँदनी |
|
चमकहीन |
चमकदार |
अदेय |
देय |
|
घटाव |
जोड़ |
अगठित |
गठित |
|
गठीला |
ढीला |
गंधदायक |
गंधाहारक |
|
स्थिर |
गतिमान |
निर्विरोध |
गतिरोध |
|
गण्य |
नगण्य |
गणनीय |
अगणित |
|
घटिया |
बढ़िया |
गठियाना |
खोलना |
|
गड्मड |
सिलसिलेवार |
गंधीला |
सुगंधित |
|
पाना |
गँवाना |
गंभीर |
सहज |
|
धूप |
छांह |
निश्चिंत |
चिंतित |
|
गदर |
शांति |
घनेरा |
नगण्य |
|
पल |
घंटा |
घमासान |
सामान्य |
|
घाटी |
पर्वत |
घमंड |
विनय |
|
घोषित |
अघोषित |
गंभीर |
चपल |
|
बड़ा |
छोटा |
प्रकाश |
छाया |
|
कैद |
छूट |
संकरी |
चौड़ी |
|
पालतू |
जंगली |
कनिष्ठ |
ज्येष्ठ |
|
जन्म |
मृत्यु |
जीवन |
मरण |
|
विजातीय |
जातीय |
भाटा |
ज्वार |
|
सरल |
जटिल |
स्थल |
जल |
|
हार |
जीत |
महल |
झोंपड़ी |
|
स्थावर |
जंगम |
चेतन |
जड़ |
|
पराजय |
जय |
सच |
झूठ |
|
जाति |
कुजाति |
तम |
ज्योति |
|
सुषुप्त |
जाग्रत |
तरल |
ठोस |
|
चढना |
ढलना |
प्रकाश |
तिमिर |
|
संकोची |
ढीठ |
गर्म |
ठंडा |
|
स्त्री |
पुरुष |
निकास |
प्रवेश |
|
अप्रभावित |
प्रभावित |
ग्रामीण |
नागरिक |
|
परिचित |
अपरिचित |
स्वकीया |
परकीया |
|
कुपोषण |
पोषण |
सगुण |
निर्गुण |
|
अंत |
प्रारम्भ |
वंघ |
निंघ |
|
पदावनति |
पदोन्नति |
ग्राम |
नगर |
|
सदय |
निदय |
छली |
निश्छल |
|
विधि |
निषेध |
नारी |
नर |
|
दास |
प्रभु |
सजीव |
निर्जीव |
|
नित्य |
अनित्य |
सरस |
नीरस |
|
सामान्य |
प्रमुख |
अनैतिक |
नैतिक |
|
अनाम |
नाम |
अंतिम |
प्रारंभिक |
|
स्वर्ग |
नरक |
सांय |
प्रात: |
|
बद |
नेक |
प्रतीची |
प्राची |
|
मोटा |
पतला |
विहित |
निषिद्ध |
|
सकाम |
निष्काम |
सदय |
निर्दय |
|
अवसाद |
प्रसाद |
नवीन |
प्राचीन |
|
भृत्य |
प्रभु |
पश्चिम |
पूर्व |
|
कुलटा |
पतिव्रता |
सूखाग्रस्त |
बाढ़ग्रस्त |
|
भलाई |
बुराई |
फूलना |
मुरझाना |
|
कठिनाई |
सरलता |
गंधाहारक |
गंधदायक |
|
करीबी |
दूर के |
सिलसिलेवार |
गड्मड |
|
कुख्यात |
विख्यात |
गंधीला |
सुगंधित |
|
गठीला |
ढीला |
गतिमान |
स्थिर |
|
केंद्रित |
विकेन्द्रित |
गण्य |
नगण्य |
|
कुकृति |
सुकृत्य |
खगोल |
भूगोल |
|
सदाचार |
कदाचार |
खरीदना |
बेचना |
|
कभी–कभी |
अक्सर |
पाना |
गँवाना |
|
गतिरोध |
निर्विरोध |
गणनीय |
अगणित |
|
गंभीर |
सहज |
गदर |
शांति |
|
चढ़ाव |
उतार |
चल |
अचल |
|
अछूत |
छूत |
छली |
निश्चल |
|
चिन्मय |
अचिन्मय |
चेतन |
अचेतन |
|
चतुर |
मूर्ख |
चिर |
अचिर |
|
चाह |
अनचाह |
चोर |
साधु |
|
चिरन्तर |
नश्वर |
चंचल |
स्थिर |
|
चोर |
पुलिस |
चाहा |
अनचाहा |
Vilom Shabd विलोम शब्द in Hindi
|
शब्द |
विलोम शब्द |
शब्द |
विलोम शब्द |
|
अंगीकार |
अस्वीकार |
आना |
जाना |
|
अंत |
अनंत |
आभ्यन्तर |
बाह्रय |
|
अंतर्मुखी |
वहिर्मुखी |
आमिष |
निरामिष |
|
अकाम |
सुकाम |
आय |
व्यय |
|
अकाल |
सुकाल |
आयात |
निर्यात |
|
अक्सर |
कभी-कभार |
आरंभ |
अंत |
|
अगम |
सुगम |
आरोह |
अवरोह |
|
अगला |
पिछला |
आर्द्र |
शुष्क |
|
अग्नि |
जल |
आलस्य |
स्फूर्ति |
|
अग्र |
पश्च |
आलोक |
अंधकार |
|
अघ |
अनघ |
आवश्यक |
अनावश्यक |
|
अचर |
चर |
आविर्भाव |
तिरोभाव |
|
अच्छा |
बुरा |
आवृत |
अनावृत |
|
अजीब |
अनोखा |
आशा |
निराशा |
|
अजेय |
जेय |
आश्रित |
निराश्रित |
|
अज्ञ |
विज्ञ |
आसक्त |
अनासक्त |
|
अतल |
वितल |
आस्तिक |
नास्तिक |
|
अति |
अल्प |
आस्था |
अनास्था |
|
अतिथि |
आतिथेय |
आहान |
विसर्जन |
|
अतिवृष्टि |
अनावृष्टि |
आहार |
निराहार |
|
अतुकान्त |
तुकान्त |
इकट्ठा |
अलग |
|
अत्यधिक |
अत्यल्प |
इच्छा |
अनिच्छा |
|
अथ |
इति |
इच्छित |
अनिच्छित |
|
अदेय |
देय |
इति |
अथ |
|
अदोष |
सदोष |
इष्ट |
अनिष्ट |
|
अधः |
उपरि |
इसका |
उसका |
|
अधम |
उत्तम |
इहलोक |
परलोक |
|
अधिक |
न्यून |
ईद |
मुहर्रम |
|
अधिकारी |
अनाधिकारी |
ईश |
अनीश |
|
अधुनातन |
पुरातन |
ईश्वर |
जीव |
|
अनाथ |
सनाथ |
ईषत |
अलम |
|
अनाहूत |
आहूत |
उऋण |
ऋण |
|
अनित्य |
नित्य |
उग्र |
सौम्य |
|
अनिवार्य |
वैकल्पिक |
उच्च |
निम्र |
|
अनुकूल |
प्रतिकूल |
उत्कर्ष |
अपकर्ष |
|
अनुग्रह |
विग्रह |
उत्कृष्ट |
निकृष्ट |
|
अनुज |
अग्रज |
उत्तम |
अधम |
|
अनुपस्थित |
उपस्थित |
उत्तर |
दक्षिण |
|
अनुमति देना |
मना करना |
उत्तरायण |
दक्षिणायन |
|
अनुरक्ति |
विरक्ति |
उत्तीर्ण |
अनुत्तीर्ण |
|
अनुराग |
विराग |
उत्थान |
पतन |
|
अनुलोम |
प्रतिलोम |
उत्साह |
निरुसाह |
|
अनेक |
एक |
उदघाटन |
समापन |
|
अनेकता |
एकता |
उदय |
अस्त |
|
अनैक्य |
ऐक्य |
उदयाचल |
उस्ताचल |
|
अन्तरंग |
बहिरंग |
उदात्त |
अनुदात्त |
|
अन्तर्द्वन्द्व |
बहिर्द्वन्द्ध |
उदार |
कृपण |
|
अन्धकार |
प्रकाश |
उदार |
अनुदार |
|
अपना |
पराया |
उद्धत |
विनीत |
|
अपमान |
सम्मान |
उद्यम |
निरुद्यम |
|
अपेक्षा |
नगद |
उद्यमी |
आलसी |
|
अपेक्षा |
उपेक्षा |
उधार |
नकद |
|
अभिज्ञ |
अनभिज्ञ |
उन्नति |
अवनति |
|
अभिमान |
नम्रता |
उन्मीलन |
निमीलन |
|
अमर |
मर्त्य |
उन्मुख |
विमुख |
|
अमावस्या |
पूर्णिमा |
उपकार |
अपकार |
|
अमृत |
विष |
उपचार |
अपचार |
|
अराग |
सुराग |
उपभुक्त |
अनुपभुक्त |
|
अरुचि |
रुचि |
उपमा |
अनुपमा |
|
अर्जन |
वर्जन |
उपमेय |
अनुपमेय |
|
अर्थ |
अनर्थ |
उपयुक्त |
अनुपयुक्त |
|
अर्थी |
प्रत्यर्थी |
उपयोग |
दुरूपयोग |
|
अर्पण |
ग्रहण |
उपसर्ग |
प्रत्यय |
|
अर्पित |
गृहीत |
उपस्थित |
अनुपस्थित |
|
अर्वाचीन |
प्राचीन |
उपाय |
निरुपाय |
|
अल्प |
अधिक |
उर्ध्व |
निम्न, अधो |
|
अल्पसंख्यक |
बहुसंख्यक |
उर्ध्वगामी |
अधोगामी |
|
अल्पायु |
दीर्घायु |
उर्वर |
ऊसर |
|
अवनत |
उन्न्त |
ऊँच |
नीच |
|
अवनति |
उन्नति |
ऊपर |
नीचे |
|
अवनि |
अम्बर |
एक |
अनेक |
|
अवर |
प्रवर |
एकता |
अनेकता |
|
अश्रु |
हास |
एकत्र |
विकर्ण |
|
अस्त |
उदय |
एकल |
बहुल |
|
अस्वस्थ |
स्वस्थ |
एकाग्र |
चंचल |
|
आकर्षण |
विकर्षण |
एड़ी |
चोटी |
|
आकाश |
पाताल |
ऐतिहासिक |
अनैतिहासिक |
|
आकीर्ण |
विकीर्ण |
ऐक्य |
अनैक्य |
|
आकुंचन |
प्रसारण |
ऐश्वर्य |
अनैश्वर्य |
|
आगत |
अनागत |
ऐसा |
वैसा |
|
आगम |
लोप |
ऐहिक |
पारलौकिक |
|
आगामी |
गत, विगत |
ओजस्वी |
निस्तेज |
|
आग्रह |
दुराग्रह |
औचित्य |
अनौचित्य |
|
आग्रही |
दुराग्रही |
औपचारिक |
अनौपचारिक |
|
आचार |
अनाचार |
औपन्यासिक |
अनौपन्यासिक |
|
आच्छादित |
अनाच्छादित |
कटु |
मधुर |
|
आजादी |
गुलामी |
कठिन |
सरल |
|
आतुर |
अनातुर |
कठोर |
कोमल |
|
आत्मा |
पपरमात्मा |
कड़वा |
मीठा |
|
आदत्त |
प्रदत्त |
कदाचार |
सदाचार |
|
आदर |
अनादर |
कनिष्ठ |
ज्येष्ठ |
|
आदर्श |
यथार्थ |
कनीय |
वरीय |
|
आदान |
प्रदान |
कपटी |
निष्कपट |
|
आदि |
अनादि |
कपूत |
सपूत |
|
आदि |
अंत |
करुण |
निष्ठुर |
|
आदिष्ट |
निषिद्ध |
कर्कश |
सुशील |
|
आधार |
निराधार |
कर्म |
निष्कर्म |
|
आधुनिक |
प्राचीन |
कर्मठ |
अकर्ममण्य |
|
आधुनिक |
प्राचीन |
कर्मण्य |
अकर्मण्य |
|
शब्द |
विलोम शब्द |
शब्द |
विलोम शब्द |
|
सुबह |
शाम |
कल |
आज |
|
सुभग |
दुभग |
कलंक |
निष्कलंक |
|
सुमति |
कुमति |
कलुष |
निष्कलुष |
|
सुर |
असुर |
कसूरवार |
बेकसूर |
|
सुलभ |
दुर्लभ |
कायर |
निडर |
|
सुशील |
दुःशील |
कार्य |
अकार्य |
|
सुसंसगति |
कुसंगति |
कीर्ति |
अपकीर्ति |
|
सृष्टि |
प्रलय |
कुकृति |
सुकृत्य |
|
सौभाग्य |
दुर्भाग्य |
कुख्यात |
विख्यात |
|
सौम्य |
असौम्य |
कुटिल |
सरल |
|
स्तुति |
निन्द |
कुरूप |
सुरूप |
|
स्तुति |
निंदा |
कुसुम |
वज्र |
|
स्थिर |
चंचल |
कृतज्ञ |
कृतघ्न |
|
स्थूल |
सूक्ष्म |
कृत्रिम |
प्रकृत |
|
स्मरण |
विस्मरण |
कृपण |
दाता |
|
स्वकीया |
परकीया |
कृष्ण |
शुक्ल |
|
स्वजाति |
विजाति |
कोप |
कृपा |
|
स्वतन्त्र |
परतन्त्र |
क्रम |
व्यक्तिक्रम |
|
स्वदेश |
विदेश |
क्रय |
विक्रय |
|
स्वदेशी |
परदेशी |
क्रिया |
प्रतिक्रिया |
|
स्वधर्म |
विधर्म |
क्रुद्ध |
शान्त |
|
स्वप्न |
जागरण |
क्रूर |
अक्रूर |
|
स्वर्ग |
नरक |
क्रोध |
क्षमा |
|
स्वल्पायु |
चिरायु |
क्षणिक |
शाश्वत |
|
स्वस्थ |
अस्वस्थ |
क्षमा |
दण्ड |
|
स्वाधीन |
पराधीन |
क्षम्य |
अक्षम्य |
|
स्वामी |
सेवक |
क्षर |
अक्षर |
|
स्वार्थ |
निस्वार्थ |
क्षुद्र |
विशाल |
|
स्वीकृत |
अस्वीकृत |
क्षुद्र |
महत |
|
हँसना |
रोना |
खंडन |
मंडन |
|
हर्ष |
शोक |
खगोल |
भूगोल |
|
हार |
जीत |
खरा |
खोटा |
|
हास |
रुदन |
खल |
सज्जन |
|
हिंसा |
अहिंसा |
खाद्य |
अखाद्य |
|
हित |
अहित |
खिलना |
मुरझाना |
|
ह्स्व |
दीर्घ |
खीझना |
रीझना |
|
जय |
अजेय |
खुला |
बन्द |
|
जोड़ |
घटाव |
खुशी |
दुख |
|
ज्ञान |
अज्ञान |
खेद |
प्रसन्नता |
|
ज्येष्ठ |
कनिष्ठ |
ख्यात |
कुख्यात |
|
ज्योति |
तम |
गगन |
पृथ्वी |
|
ज्योतिर्मय |
तमोमय |
गणतन्त्र |
राजतन्त्र |
|
ज्वार |
भाटा |
गत |
आगत |
|
झूठ |
सच |
गद्य |
पद्य |
|
झोपड़ी |
महल |
गमन |
आगमन |
|
तम |
आलोक |
गम्भीर |
वाचाल |
|
तरल |
ठोस |
गरल |
सुधा |
|
तरुण |
वृद्ध |
गरीब |
अमीर |
|
ताना |
भरनी |
गर्मी |
सर्दी |
|
ताप |
शीत |
गहरा |
छिछला |
|
तामसिक |
सात्त्विक |
गीला |
सूखा |
|
तारीफ |
शिकायत |
गुण |
दोष |
|
तिक्त |
मधुर |
गुप्त |
प्रकट |
|
तिमिर |
प्रकाश |
गुरु |
शिष्य |
|
तीक्ष्ण |
कुंठित |
गृहस्थ |
संन्यासी |
|
तीव्र |
मन्द |
गृही |
त्यागी |
|
तुकान्त |
अतुकान्त |
गृहीत |
त्यक्त |
|
तुच्छ |
महान |
गेय |
अगेय |
|
तुल |
अतुल |
गोचर |
अगोचर |
|
तृप्त |
अतृप्त |
ग्रस्त |
मुक्त |
|
तृषा |
तृप्ति |
ग्राम्य |
शिष्ट |
|
तृष्णा |
वितृष्णा |
ग्राह्य |
त्याज्य |
|
त्याज्य |
ग्राह्य |
घटना |
बढ़ना |
|
थलचर |
जलचर |
घन |
तरल |
|
थोक |
फुटकर |
घर |
बाहर |
|
थोड़ा |
बहुत |
घरेलू |
बाहरी |
|
दक्षिण |
वाम |
घात |
प्रतिघात |
|
दयालु |
निर्दय |
घृणा |
प्रेम |
|
दाता |
याचक |
चंचल |
स्थिर |
|
दाता |
सूम |
चढाव |
उतार |
|
दानव |
देव |
चतुर |
मूढ़ |
|
दानी |
कंजूस |
चर |
अचर |
|
दास |
स्वामी |
चल |
अचल |
|
दिन |
रात |
चाह |
अनचाह |
|
दिवा |
रात्रि |
चिन्मय |
जड़ |
|
दीर्घकाय |
कृशकाय |
चिर |
अचिर |
|
दुःशील |
सुशील |
चिरन्तन |
नश्वर |
|
दुराचारी |
सदाचारी |
चीर |
साधु |
|
दुराशय |
सदाशय |
चेतन |
अचेतन |
|
दुरुप्रयोग |
सदुप्रयोग |
चोर |
साधु |
|
दुर्गन्ध |
सुगन्ध |
छली |
निश्छल |
|
दुर्जन |
सज्जन |
छाँह |
धूप |
|
दुर्दान्त |
शांत |
छूत |
अछूत |
|
दुर्बल |
सबल |
जंगम |
स्थावर |
|
दुष्ट |
सज्जन |
जटिल |
सरस |
|
दूषित |
स्वच्छ |
जड़ |
चेतन |
|
दृढ |
विचलित |
जन्म |
मृत्यु |
|
दृश्य |
अदृश्य |
जय |
पराजय |
|
देय |
अदेय |
जल |
स्थल |
|
देव |
दानव |
जल्द |
देर |
|
दोष |
गुण |
जवानी |
बुढ़ापा |
|
दोषी |
निर्दोषी |
जागरण |
निद्रा |
|
धनी |
निर्धन |
जाग्रत |
सुषुप्त |
|
धरा |
गगन |
जाड़ा |
गर्मी |
|
धर्म |
अधर्म |
जाति |
कुजाति |
|
धीर |
अधीर |
जातीय |
विजातीय |
|
धूप |
छाँव |
जीत |
हार |
|
धृष्ट |
विनीत |
जीवन |
मरण |
|
ध्वंस |
निर्माण |
जीवित |
मृत |
|
नकरात्मक |
सकरात्मक |
वैमनस्य |
सौमनस्य |
|
नकल |
असल |
व्यय |
आय |
|
नकली |
असली |
व्यर्थ |
अव्यर्थ |
|
नख |
शिख |
व्यवहारिक |
अव्यावहारिक |
|
नगद |
उधार |
व्यस्त |
अव्यस्त |
|
नगर |
ग्राम |
व्यस्त |
अकर्मण्य |
|
नमक हराम |
नमक हलाल |
व्यास |
समास |
|
नया |
पुराना |
शकुन |
अपशकुन |
|
नर |
नारी |
शत्रु |
मित्र |
|
नरक |
स्वर्ग |
शयन |
जागरण |
|
नश्वर |
शाश्वत |
शरण |
अशरण |
|
नागरिक |
ग्रामीण |
शान्ति |
क्रान्ति |
|
नाम |
अनाम |
शासक |
शासित |
|
नास्तिक |
आस्तिक |
शिक्षित |
अशिक्षित |
|
निकट |
दूर |
शिव |
अशिव |
|
निडर |
कायर |
शीत |
उष्ण |
|
नित्य |
अनित्य |
शुक्ल |
कृष्ण |
|
निद्रा |
जागरण |
शुभ |
अशुभ |
|
निन्दा |
स्तुति |
शुष्क |
आर्द्र |
|
निन्द्य |
वन्द्य |
शूर |
कायर |
|
निरक्षर |
साक्षर |
शोषक |
पोषक |
|
निरर्थक |
सार्थक |
श्यामा |
गौरी |
|
निराकार |
साकार |
श्रद्धा |
घृणा |
|
निरामिष |
सामिष |
श्रव्य |
दृश्य |
|
निराशा |
आशा |
श्रीगणेश |
इतिश्री |
|
निर्गुण |
सगुन |
श्र्वेत |
श्याम |
|
निर्जीव |
सजीव |
श्लील |
अश्लील |
|
निर्दय |
सदय |
श्वेत |
श्याम |
|
निर्दोष |
सदोष |
षंड |
मर्द |
|
निर्धन |
धनी |
षंडत्व |
पुंसत्व |
|
निर्मल |
मलिन |
संकल्प |
विकल्प |
|
निर्माण |
विनाश |
संकीर्ण |
विस्तीर्ण |
|
निर्लज्ज |
सलज्ज |
संकोच |
असंकोच |
|
निश्चेष्ट |
सचेष्ट |
संक्षेप |
विस्तार |
|
निश्छल |
छली |
संग |
निःसंग |
|
निषिद्ध |
विहित |
संगत |
असंगत |
|
संघटन |
विघटन |
मर्त्य |
अमर |
|
संजीव |
निर्जीव |
मलिन |
निर्मल |
|
संतोष |
असंतोष |
मसृण |
अमानवीय |
|
संधि |
विच्छेद |
महात्मा |
दुरात्मा |
|
संन्यासी |
गृहस्थ |
माता |
पिता |
|
संयोग |
वियोग |
मान |
अपमान |
|
सकर्म |
निष्कर्म |
मानक |
अमानक |
|
सकाम |
निष्काम |
मानव |
दानव |
|
सक्रिय |
निष्क्रय |
मानवता |
दानवता |
|
सक्षम |
अक्षम |
मालिक |
नौकर |
|
सखा |
शत्रु |
मितव्यय |
अपव्यय |
|
सगुण |
निर्गुण |
मित्र |
शत्रु |
|
सच |
झूठ |
मिथ्या |
सत्य |
|
सजल |
निर्जल |
मिलन |
विरह |
|
सजीव |
निर्जीव |
मीठा |
कड़ुवा |
|
सज्जन |
दुर्जन |
मुख |
पृष्ठ |
|
सत्कर्म |
दुष्कर्म |
मुनाफा |
नुकसान |
|
सत्कार |
तिरस्कार |
मूक |
वाचाल |
|
सदय |
निर्दय |
मृत |
जीवित |
|
सदाचार |
दुराचार |
मृदुल |
कठोर |
|
सदाशय |
दुराशय |
मृदुल |
रुक्ष |
|
सनाथ |
अनाथ |
मेहनती |
आलसी |
|
सन्तोष |
असन्तोष |
मोक्ष |
बंधन |
|
सन्धि |
विग्रह |
मौखिक |
लिखित |
|
सफल |
विफल, असफल |
यथार्थ |
कल्पित |
|
सबल |
दुर्बल |
यश |
अपयश |
|
सबल |
निर्बल |
योग |
वियोग |
|
सबाध |
निर्बाध |
योगी |
भोगी |
|
सभय |
निर्भय |
रंगीन |
बेरंग |
|
सभ्य |
असभ्य |
रक्षक |
भक्षक |
|
सम |
विषम |
रचना |
ध्वंस |
|
समष्टि |
व्यष्टि |
रत |
विरत |
|
समाज |
व्यक्ति |
राग |
द्वेष |
|
समास |
व्यास |
रागी |
विरागी |
|
समूल |
निर्मल |
राजतन्त्र |
जनतन्त्र |
|
सम्मान |
अपमान |
राजा |
रंक |
|
सम्मुख |
विमुख |
रात |
दिन |
|
सरल |
कठिन |
रात्रि |
दिवस |
|
सरस |
नीरस |
राम |
रावण |
|
सलज्ज |
निर्लज्ज |
रिक्त |
पूर्ण |
|
सविकार |
निर्विकार |
रुग्ण |
स्वस्थ |
|
सशंक |
निश्शंक |
रूपवान् |
कुरूप |
|
सहयोगी |
प्रतियोगी |
लघु |
गुरु |
|
साकार |
निराकार |
लाभ |
हानि |
|
साक्षर |
निरक्षर |
लायक |
नालायक |
|
सादर |
निरादर |
लिखित |
अलिखित |
|
साधु |
असाधु |
लिप्त |
अलिप्त |
|
सापेक्ष |
निरपेक्ष |
लुप्त |
व्यक्त |
|
सामान्य |
विशिष्ट |
लेन |
देन |
|
सार्थक |
निरर्थक |
लौकिक |
अलौकिक |
|
सावधान |
असावधान |
लौह |
स्वर्ण |
|
सुकर्म |
कुकर्म |
वक्र |
सरल |
|
सुकाल |
अकाल |
वक्र |
ऋजु |
|
सुख |
दुःख |
वन |
मरु |
|
सुगंध |
दुर्गन्ध |
वन्य |
पालित |
|
सुगम |
दुर्गम |
वरदान |
अभिशाप |
|
सुजन |
दुर्जन |
वसंत |
पतझर |
|
सुदूर |
अदूर |
वादी |
प्रतिवादी |
|
सुधा |
गर्ल |
विकर्ष |
आकर्ष |
|
सुन्दर |
असुंदर |
विकास |
ह्रास |
|
सुपथ |
कुपथ |
विकीर्ण |
संकीर्ण |
|
सुपरिणाम |
दुष्परिणाम |
विक्रय |
क्रय |
|
सुपुत्र |
कुपुत्र |
विख्यात |
कुख्यात |
|
बद्ध |
मुक्त |
विजय |
पराजय |
|
बन्धन |
मुक्ति |
विद्वान |
मूर्ख |
|
बर्बर |
सभ्य |
विधवा |
सधवा |
|
बलवान् |
बलहीन |
विधि |
निषेध |
|
निषेध |
विधि |
विनाश |
निर्माण |
|
निष्काम |
सकाम |
विनीत |
उद्धत |
|
नीरस |
सरस |
विपत्ति |
सम्पत्ति |
|
नूतन |
पुरातन |
विपद |
सम्पद |
|
नेक |
बद |
विपन्न |
सम्पन्न |
|
नेकी |
बदी |
विमुख |
सम्मुख |
|
नैतिक |
अनैतिक |
वियोग |
मिलन |
|
नैसर्गिक |
कृत्रिम |
वियोग |
संयोग |
|
न्याय |
अन्याय |
विरत |
निरत |
|
न्यून |
अधिक |
विरह |
मिलन |
|
पक्ष |
विपक्ष |
विरोध |
समर्थन |
|
पठित |
अपठित |
विवाद |
निर्विवाद |
|
पण्डित |
मुर्ख |
विशालकाय |
क्षीणकाय |
|
पतन |
उत्थान |
विशालकाय |
लघुकाय |
|
पतनोन्मुख |
विकासोन्मुख |
विशिष्ट |
साधारण |
|
पता |
खोज |
विशिष्ठ |
साधारण |
|
पतिव्रता |
कुलटा |
विशुद्ध |
दूषित |
|
परकीय |
स्वकीय |
विशेष |
सामान्य |
|
परतंत्र |
स्वतंत्र |
विश्लेषण |
संश्लेषण |
|
परमार्थ |
स्वार्थ |
विश्वास |
अविश्वास |
|
पराजय |
जय |
विष |
अमृत |
|
पराया |
अपना |
विषम |
सम |
|
परार्थ |
स्वार्थ |
विषाद |
आहद |
|
परिश्रम |
विश्राम |
विसर्जन |
अवगाहन |
|
पवित्र |
अपवित्र |
विसर्जन |
सर्जन |
|
पात्र |
कुपात्र |
विस्तृत |
संक्षिप्त |
|
पानी |
आग |
वीर |
कायर |
|
पाप |
पुण्य |
वृद्ध |
तरुण |
|
पालक |
संहारक |
वृद्धि |
ह्रास |
|
पाश्चात्य |
पौर्वात्य |
वृष्टि |
अनावृष्टि |
|
पुण्य |
पाप |
वृहत |
लघु |
|
पुरस्कार |
दण्ड |
वैतनिक |
अवैतनिक |
|
पुरातन |
नवीन |
भद्र |
अभद्र |
|
पुरुष |
कोमल |
भय |
निर्भय |
|
पुरुष |
स्त्री |
भला |
बुरा |
|
पुष्ट |
अपुष्ट |
भारी |
हल्का |
|
पूर्ण |
अपूर्ण |
भाव |
अभाव |
|
पूर्णता |
अपूर्णता |
भिखारी |
दाता |
|
पूर्णिमा |
अमावस्या |
भूगोल |
खगोल |
|
पूर्व |
उत्तर |
भूत |
भविष्य |
|
पूर्व |
अपूर्व |
भूलोक |
द्युलोक |
|
पूर्ववत |
नूतनवत |
भेद |
अभेद |
|
पूर्ववर्ती |
परवर्ती |
भोगी |
योगी |
|
प्रकट |
गुप्त |
भोग्य |
अभोग्य |
|
प्रकाश |
अंधकार |
भौतिक |
आध्यात्मिक |
|
प्रख्यात |
अख्यात |
मंगल |
अमंगल |
|
प्रजा |
राजा |
मधुर |
कटु |
|
प्रज्ञ |
मूढ़ |
मनुज |
दनुज |
|
प्रतिकूल |
अनुकूल |
मरण |
जीवन |
|
प्रत्यक्ष |
परोक्ष |
बहिरंग |
अन्तरंग |
|
प्रधान |
गौण |
बहिष्कार |
स्वीकार |
|
प्रमुख |
गौण |
बाढ़ |
सूखा |
|
प्रयोग |
अप्रयोग |
बाढ़ग्रस्त |
सूखाग्रस्त |
|
प्रलय |
सृष्टि |
बाह्य |
अभ्यन्तर |
|
प्रवृत्ति |
निवृत्ति |
बुरा |
अच्छा |
|
प्रशंसा |
निंदा |
बुराई |
भलाई |
|
प्रश्न |
उत्तर |
बैर |
प्रीति |
|
प्रसाद |
विषाद |
फल |
निष्फल |
|
प्राकृतिक |
कृत्रिम |
फायदा |
नुकसान |
|
प्राची |
प्रतीची |
फूट |
मेल |
|
प्राचीन |
नवीन |
फूलना |
मुरझाना |
|
प्रात |
साय |
बढ़िया |
घटिया |
|
प्रारम्भिक |
अन्तिम |
बद |
नेक |
|
प्रेम |
घृणा |
